บทคัดย่อ
โครงการรับยาที่ร้านขายยาเริ่มดำเนินการตั้งแต่ปลายปี พ.ศ. 2562 โดยได้รับการสนับสนุนโครงการจากสำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ (สปสช.) ในรูปแบบการให้เงินสนับสนุนการเริ่มโครงการและการให้ค่าตอบแทนกับโรงพยาบาลและเภสัชกรที่ร้านขายยา เมื่อเกิดสถานการณ์โควิด-19 ในปี พ.ศ. 2563 และ พ.ศ. 2564 โครงการรับยาที่ร้านขายยาได้รับความนิยมอย่างมาก เนื่องจากข้อจำกัดในการไปรับบริการที่โรงพยาบาล แต่ทีมวิจัยพบว่าตั้งแต่ปี พ.ศ. 2565 การใช้บริการในโครงการรับยาที่ร้านขายยาลดลงอย่างมาก เนื่องจากการสิ้นสุดลงของสถานการณ์โควิด-19 โรงพยาบาลเห็นว่าไม่ลดภาระงานและความแออัด และประชาชนนิยมให้โรงพยาบาลส่งยาทางไปรษณีย์ ทีมวิจัยได้เก็บข้อมูลวิจัยโดยการลงพื้นที่ สังเกตการณ์และสัมภาษณ์บุคลากรของโรงพยาบาลและเภสัชกรที่ร้านขายยาในจังหวัดที่ดำเนินการโครงการรับยาที่ร้านขายยาโมเดล 1 ซึ่งประกอบด้วย เชียงราย เชียงใหม่ ลำพูน ขอนแก่น นครราชสีมา ชลบุรี และกรุงเทพมหานคร โครงการรับยาที่ร้านขายยาโมเดล 2 พิจิตร และโครงการรับยาที่ร้านขายยาโมเดล 3 สงขลาและพัทลุง ระหว่างเดือนตุลาคม พ.ศ. 2565 ถึง ธันวาคม พ.ศ. 2566 นอกจากนี้ยังใช้ข้อมูลทุติยภูมิของการจ่ายยา กระจายยา และรับยาที่ร้านขายยา ประกอบการวิเคราะห์ข้อมูล ผลการวิจัยพบว่า จังหวัดที่ดำเนินโครงการรับยาที่ร้านขายยาในโมเดล 1 ซึ่งยังมีการส่งและรับยาที่ร้านขายยาในปริมาณและสัดส่วนพอสมควรในปี พ.ศ. 2565 มีปัจจัยแห่งความสำเร็จที่สำคัญคือ 1) มีความซับช้อนของกระบวนการคัดกรองผู้ป่วยเข้าร่วมโครงการน้อย 2) มีความพร้อมของระบบสารสนเทศในการเชื่อมโยงข้อมูลทางคลินิกกับร้านขายยา 3) มีจำนวนรายการยาและโรคที่เข้าร่วมโครงการปริมาณมาก จังหวัดที่ขาดปัจจัยดังกล่าวจำนวนผู้ป่วยที่ร่วมโครงการได้ลดลงอย่างมากจนใกล้ศูนย์ จังหวัดที่ดำเนินโครงการรับยาที่ร้านขายยาในโมเดล 2 มีเพียงจังหวัดเดียวคือ พิจิตร ซึ่งร้านขายยาเป็นผู้รับภาระการรับยาจากโรงพยาบาล การบริหารคลังยาและการจ่ายยา แต่จำนวนรายการยาและโรคที่เข้าร่วมโครงการมีจำกัด จังหวัดที่ดำเนินโครงการรับยาที่ร้านขายยาในโมเดล 3 มีจังหวัดสงขลา (หาดใหญ่) ซึ่งเริ่มดำเนินการได้ 3 เดือน และจังหวัดพัทลุงซึ่งเริ่มโครงการน้อยกว่า 1 เดือน โดยใช้ Distributor รายเดียวกัน ซึ่งข้อมูลที่พบต่างจากโครงการรับยาที่ร้านขายยาในโมเดล 1 และ 2 คือ เภสัชกรร้านขายยามีความกังวลในเรื่องการบริหารต้นทุนในการจัดซื้อยา และโอกาสการขาดทุนจากราคายาที่จะเบิกได้จาก สปสช. จากการวิเคราะห์ในทางเศรษฐศาสตร์พบว่า โอกาสคุ้มทุนจะสูงขึ้นหากรายการยาหรือมูลค่าในการสั่งยาสูงขึ้น นอกจากนี้ปัจจัยสำคัญในการดำเนินโครงการได้สำเร็จ คือ การมี Distributer หรือ Logistics provider ที่เหมาะสม ผลการสัมภาษณ์พบว่าเภสัชกรร้านขายยาทุกแห่งมีทัศนคติที่ดีต่อการเข้าร่วมโครงการรับยาที่ร้านขายยาในทุกโมเดล จากการมีโอกาสได้ใช้ความรู้และให้บริการตามวิชาชีพ รวมทั้งยินดีแบกรับค่าใช่จ่ายในการขนส่งยา และเภสัชกรร้านขายยาส่วนใหญ่ไม่ได้มองว่าค่าตอบแทนรายหัวจาก สปสช. เป็นปัจจัยสำคัญ โดยสรุปแล้วจากผลการวิจัยพบว่าโครงการรับยาที่ร้านขายยาในโมเดล 1 มีจำนวนลดลงอย่างมาก ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2565 การเปลี่ยนผ่านเข้าสู่โมเดล 3 ซึ่งคาดว่าจะตอบโจทย์โรงพยาบาลในการลดภาระงานและความแออัด แต่มีปัจจัยความสำเร็จที่สำคัญคือ Distributer หรือ Logistics provider ที่เหมาะสม มีส่วนต่างของราคายาที่ร้านขายยาจัดหาได้เทียบกับราคากลางที่เบิกได้เหมาะสม ร่วมกับมีรายการยา โรค และจำนวนใบสั่งยาที่มากพอ นอกจากนี้ทางทีมวิจัยได้สร้างเครื่องมือช่วยประเมินจำนวนร้านขายยาที่เหมาะสมเพื่อช่วยโรงพยาบาลที่จะเริ่มโครงการ
บทคัดย่อ
The Universal Coverage Scheme (UCS) medicine delivery initiative, as known as "Take
medicine near home" program, has been operational since late 2019, supported by the
National Health Security Office (NHSO) through project initiation funding and compensation
for hospitals and pharmacists. In the initiative, patient registered with the UCS can pick up
refilled medicine for chronic diseases from pharmacies near their home, with their hospitals
arrangement. During the COVID-19 pandemic in 2020 and 2021, the program gained
popularity due to limited access to hospital services. However, since 2022, usage has
declined significantly as COVID-19 restrictions eased, hospitals found the program less
effective in reducing workload and congestion, and patients preferred UCS provided home
delivery service.
The research team collected data through field visits, observations, and interviews with
hospital staff and pharmacists in community pharmacies from various provinces participating
in three models of the UCS medicine delivery initiative:
Model 1 is the model that hospital prepare, pack and deliver prescribed medicine to
community pharmacies which dispense to patients. Hospitals participated in Model 1
are composed of Chiang Rai, Chiang Mai, Lamphun, Khon Kaen, Nakhon Ratchasima,
Chonburi, and Bangkok
Model 2 is the model that hospital delegate medication stock to community
pharmacies which prepare, pack and dispense as hospital prescription. Hospital
participated in Model 2 is Phichit
Model 3 is the model that hospital solely transfer prescription information to community
pharmacies which perform sourcing, inventory management and dispensing. Hospitals
participated in Model 3 are composed of Songkhla and Phatthalung
Data collection occurred from October 2022 to December 2023, supplemented by secondary
data on medication dispensing and distribution from participating hospitals and community
pharmacies.
Key Findings:
1. Model 1 (Chiang Rai, Chiang Mai, Lamphun, Khon Kaen, Nakhon Ratchasima, Chonburi,
and Bangkok):
1.1 Few hospitals in these provinces still maintained a reasonable level of medication
dispensing through UCS medicine delivery initiative in 2022. However, hospitals
lacking following factors experienced a significant drop in program participation. For
the hospitals that are able to maintain the program, success factors included:
- A simple patient screening process.
- An integrated information system linking clinical data with community
pharmacies.
- A wide range of eligible medications and diseases.
2. Model 2 (Phichit Province):
2.1 Only one hospital with few community pharmacies participate in this model.
Community pharmacies handled delegated inventory management and dispensing.
However, the program’s scope was limited due to a small range of eligible
medications and diseases. This model is not well adopted due to burden of
inventory management and regulatory requirement.
3. Model 3 (Songkhla and Phatthalung Provinces):
3.1 Songkhla (Hat Yai) had three months of program implementation, while Phatthalung
participated for less than a month. Community pharmacies participating this model
expressed concerns about procurement costs and potential losses from NHSO
reimbursement rates. Our economic analysis suggested better cost-effectiveness with
larger medication prescription. Furthermore, proper distributer or logistics provider
would be key success factor in this model.
Interviews Summary:
All Community Pharmacists from all program models showed a positive attitude toward the
program. They appreciate the opportunity to use their professional knowledge. They were
generally willing to absorb transportation costs and did not consider NHSO’s per-head
compensation a primary motivating factor.
Conclusion:
Model 1 saw a significant decline in participation since 2022. Transitioning to Model 3 could
help hospitals reduce workload and congestion, but critical success factors include:
- Suitable distributors or logistics providers.
- Reasonable price margins between pharmacy procurement costs and NHSO
reimbursement rates.
- A sufficiently large range of medications, conditions, and prescriptions.
Additionally, the research team developed a tool to help hospitals estimate the appropriate
number of participating pharmacies to support the program’s future implementation.
