บทคัดย่อ
จากปัญหาโรคฟันผุในกลุ่มเด็กวัยเรียนยังคงมีความชุกสูง แนวคิดการพัฒนาระบบบริการสุขภาพแบบมุ่งเน้นคุณค่าโดยมุ่งเน้นที่ผลลัพธ์ (Value-based oral healthcare) จึงได้ถูกนำมาใช้เพื่อเป้าหมายในการพัฒนารูปแบบบริการให้มีคุณภาพ การศึกษานี้มีวัตถุประสงค์ เพื่อพัฒนารูปแบบระบบบริการสุขภาพช่องปากระดับปฐมภูมิ แบบมุ่งเน้นคุณค่าในกลุ่มเด็กวัยเรียน โดยใช้รูปแบบการวิจัยแบบมีส่วนร่วม (Action research) ในโรงเรียน 6 แห่ง ในอำเภอหางดง จังหวัดเชียงใหม่ ในปีการศึกษา 2566 – 2567 โดยแบ่งโรงเรียนเป็น 2 กลุ่ม คือ กลุ่มปฏิบัติการและกลุ่มควบคุม โดยกลุ่มปฏิบัติการได้ร่วมพัฒนาระบบบริการสุขภาพแบบมุ่งเน้นคุณค่า นักเรียนชั้น ป.1 – 6 จำนวน 2,571 คน ได้รับการตรวจสุขภาพช่องปาก และนักเรียนชั้น ป. 4 – 6 จำนวน 1,207 คน ได้รับการสัมภาษณ์ตามแบบประเมินพฤติกรรมสุขภาพ ความรอบรู้และการรับรู้ด้านสุขภาพช่องปากของตนเอง และวิเคราะห์ต้นทุนค่าบริการทางตรงจากข้อมูลค่าแรง ค่าวัสดุและผลงานการจัดบริการฯ ในปีงบประมาณ 2566 ผลการศึกษาพบว่าในการจัดบริการสุขภาพช่องปากนักเรียนได้แบ่งเป็น 3 กลุ่ม ได้แก่ นักเรียนกลุ่มที่ไม่มีฟันผุ กลุ่มที่ฟันผุน้อย (1 - 3 ซี่) และกลุ่มที่มีฟันผุมาก (4 ซี่ขึ้นไป) และมีความจำเป็นต้องได้รับการรักษาเร่งด่วนเพื่อจัดบริการทันตกรรมรักษาและป้องกันตามความจำเป็นในแต่ละกลุ่ม ผลการประเมินพบว่านักเรียนในกลุ่มปฏิบัติการบริการฯ มี Cavity free เพิ่มขึ้น เมื่อเปรียบเทียบก่อนการพัฒนาระบบบริการ และพบว่ากลุ่มปฏิบัติการฯ และกลุ่มเปรียบเทียบนักเรียนป.1 - 6 มี Cavity free ร้อยละ 90.6 และ 45.0 ตามลำดับ และพบว่าร้อยละการเพิ่มขึ้นของฟันผุ (ทั้งฟันแท้และฟันน้ำนม) ในกลุ่มปฏิบัติการแตกต่างกับกลุ่มเปรียบเทียบอย่างมีนัยสำคัญ โดยการเพิ่มขึ้นของฟันผุในกลุ่มปฏิบัติการและกลุ่มเปรียบเทียบคิดเป็นร้อยละ 21.5 และ 26.5 ตามลำดับ ในส่วนพฤติกรรมพบว่านักเรียนในกลุ่มปฏิบัติการมีพฤติกรรมการดูแลสุขภาพช่องปากและโภชนาการที่ดีขึ้น ได้แก่ การมีจำนวนนักเรียนที่มีการแปรงฟันหลังอาหารกลางวัน การแปรงนาน 2 นาทีและการงดอาหารหลังแปรงฟัน 2 ชั่วโมงเพิ่มขึ้น และการบริโภคน้ำอัดลมและลูกอมลดลง นอกจากนี้นักเรียนกลุ่มปฏิบัติการพบมีคะแนนความรอบรู้ด้านสุขภาพช่องปากมากกว่าร้อยละ 80 เพิ่มขึ้น และการรับรู้ด้านสุขภาพช่องปาก ประเด็นการไม่อยากยิ้มเพราะลักษณะฟัน พบกลุ่มปฏิบัติการมีการปรับปรุงดีกว่ากลุ่มควบคุม 3 เท่า ในส่วนต้นทุนการจัดบริการพบว่ากลุ่มปฏิบัติการประหยัดต้นทุนมากกว่าโดยกลุ่มปฏิบัติการและกลุ่มควบคุมมีต้นทุนบริการต่อนักเรียน 1 คน ลดลง 42.56 บาท และ 15.86 บาท ตามลำดับ และกลุ่มปฏิบัติการมีต้นทุนประสิทธิผลที่ดีกว่าโดยกลุ่มปฏิบัติการสามารถประหยัดต้นทุนร้อยละ 9.6 เพื่อให้เกิด Cavity free เพิ่มร้อยละ 45.6 ในขณะที่กลุ่มควบคุมประหยัดต้นทุนได้ร้อยละ 3.5 และมี Cavity free เพิ่มเพียงร้อยละ 2.6 จากการศึกษาสรุปได้ว่ารูปแบบการจัดบริการการดูแลสุขภาพช่องปากนักเรียนแบบมุ่งเน้นคุณค่าที่พัฒนาขึ้นโดยการมีส่วนร่วมของทีมเครือข่ายบริการสุขภาพ และทีมโรงเรียนในอำเภอหางดง มีประสิทธิภาพสูง ส่งผลให้เกิดผลลัพธ์ด้านสุขภาพช่องปากที่ดีสำหรับนักเรียน จึงควรพัฒนาและขยายพื้นที่ดำเนินการต่อไป
บทคัดย่อ
Considering the significant incidence of dental caries in primary school children,
the concept of Value-based oral healthcare, which focuses on outcomes, has been implemented to improve the
quality-of-service models. This study aims to develop a value-based primary oral healthcare service system model for
school - children using participatory action research methods in six schools in Hang Dong District, Chiang Mai Province,
during the 2023 - 2024 academic year. The schools were divided into two groups: an intervention group and a control
group. The intervention group co-developed a value-based healthcare system with the students in grade 1 – 6, totaling
2,571, received oral health examination. Additionally, 1,207 students from grades 4-6 were interviewed using
a questionnaire to assess their oral health behaviors, knowledge, and self-perception. The direct costs were analyzed
based on labor costs, materials, and service delivery data from the 2023 fiscal year.
The study shows that students receiving oral health services were categorized into three groups: those
without cavities, those with a limited number of cavities (1-3 teeth), and those with numerous cavities (4 or more teeth)
need immediate treatment. The evaluation results indicated an increase in cavity-free students within the service
intervention group following the implementation of appropriate dental treatment and preventative services. The
service intervention group of primary school students in grades 1-6 exhibited a cavity-free rate of 90.6%, while the
comparison group demonstrated a rate of 45.0%. The increase in caries, encompassing both permanent and deciduous
teeth, in the intervention group was significantly different from that in the control group. The rise
in dental caries in the intervention and control groups was 21.5% and 26.5%, respectively. It was found that students in
the intervention group had improved oral health and nutritional behaviors, including
an increased number of students who brushed their teeth after lunch, brushed for 2 minutes, and refrained from eating
for 2 hours after brushing. Additionally, the consumption of soft drinks and candy decreased. Furthermore, students in
the intervention group had a higher percentage of oral health literacy scores above 80% and improved oral health
perceptions. Regarding the issue of not wanting to smile due to tooth appearance, the intervention group showed
three times better improvement than the control group. In terms of service costs, the intervention group was more
cost - effective. The service cost per student for the intervention and control groups decreased by 42.56 and 15.86
baht, respectively. The intervention group also had better cost-effectiveness, saving 9.6% to achieve a 45.6% increase in
cavity-free status, while the control group saved only 3.5% and had a cavity-free increase of only 2.6%.
The study concluded that the value-based oral health care model which developing thru the
participation of health service network teams and school teams in Hang Dong district is highly effective, leading to
positive oral health outcomes for students. Therefore, it is necessary to continue developing and expanding the
operational area.
