กลไกกำกับสุขภาพภาคประชาชนกับกระบวนการปฏิรูประบบสุขภาพภาคตะวันออกเฉียงเหนือ

Abstract

การศึกษาในครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาวิธีคิด การให้คุณค่า และวิธีการปฏิบัติ ตลอดจนการก่อตัวของกลไกกำกับสุขภาพภาคประชาชนในกระบวนการปฏิรูประบบสุขภาพ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ โดยใช้กระบวนการวิจัยเชิงคุณภาพ ดำเนินการวิจัย 2 ระยะคือระยะแรกจากการจัดเวทีสมัชชาสุขภาพของภาคตะวันออกเฉียงเหนือในประเด็น “ผ่าทางตันเกษตรเคมีสู่เกษตรที่เอื้อต่อสุขภาพทางรอดสุดท้ายของคนอีสาน” ซึ่งจัดขึ้นในจังหวัดสกลนคร ระยะที่ 2 เป็นการศึกษากลุ่มเครือข่ายสมัชชาสุขภาพใน 3 จังหวัด ประกอบด้วย จังหวัดสกลนคร จังหวัดมหาสารคาม และจังหวัดหนองบัวลำภู เพื่อศึกษาศัพท์และนิยามที่เกิดขึ้นในกระบวนการปฏิรูประบบสุขภาพ และศึกษาการรับรู้ของประชาชนเกี่ยวกับความคาดหวังและผลที่คิดว่าจะได้รับจากการปฏิรูประบบสุขภาพ โดยผู้ที่ให้ข้อมูลได้แก่ กลุ่มเครือข่ายสุขภาพ ประชาชนทั่วไป ทีมผู้ประสานงานระดับภาค จังหวัด เจ้าหน้าที่ภาครัฐ กลุ่มองค์กรภาคประชาชน ภาคองค์กรพัฒนาเอกชนและภาคเอกชน เก็บข้อมูลโดยการ การสังเกต การสัมภาษณ์เจาะลึก การสนทนากลุ่ม การทบทวนเอกสาร วิเคราะห์ข้อมูลโดยใช้การวิเคราะห์เชิงเนื้อหาผลการศึกษาพบว่ามีความแตกต่างของการให้ความหมายของคำว่าสุขภาพในประชาชนที่เข้าร่วมและไม่เข้าร่วมสมัชชาสุขภาพโดยประชาชนที่ไม่เข้าร่วมมักจะมองสุขภาพว่าเป็นภาวะไม่มีการเจ็บป่วย ร่างกายแข็งแรงทำงานได้เท่านั้น แต่ประชาชนที่เข้าร่วมจะให้ความสำคัญต่อความสมบูรณ์ทั้งร่างกาย จิตใจ สติ จิตวิญญาณ สภาพแวดล้อม วิถีชีวิต ซึ่งคล้ายกับของแกนนำ ผู้ประสานงานสมัชชาสุขภาพ เจ้าหน้าที่สาธารณสุข เจ้าหน้าที่อื่นๆ และเจ้าหน้าองค์กรเอกชนที่เข้าร่วมกิจกรรมสมัชชาสุขภาพ สุขภาพถูกมองว่าเป็นความรับผิดชอบของแต่ละบุคคล ต้องดูแลตนเอง ส่วนผู้เข้าร่วมกิจกรรมจะมองไกลไปถึงความรับผิดชอบร่วมกันของบุคคล ชุมชน ภาครัฐและภาคส่วนอื่น กระบวนการสมัชชาสุขภาพมีผลต่อแนวคิดเกี่ยวสุขภาพแต่ยังไม่สามารถขยายไปยังประชาชนทั่วไปในวงกว้าง ประชาชนให้ความสนใจเป็นพิเศษกับเกษตรปลอดสารพิษ ปุ๋ยชีวภาพ การพิทักษ์สิทธิ์ พัฒนาสิ่งแวดล้อม วิถีชีวิตดั่งเดิมและสมุนไพร และเชื่อมโยงเข้ากับพรบ.สุขภาพว่าจะเป็นกลไกหลักที่ช่วยขับเคลื่อนระบบให้เอื้อต่อการมีสุขภาพดีของประชาชน คำศัพท์ที่ใช้ในเวทีสมัชชาสุขภาพและการปฏิรูประบบสุขภาพประชาชนทั่วไปไม่คุ้นเคยและไม่เข้าใจความหมายในบางคำ หรือไม่สนใจใคร่รู้ เนื่องจากเป็นคำใหม่และเป็นวิชาการ ต้องแปลความหมายก่อนจึงจะเข้าใจ ศัพท์ที่ใช้ในกระบวนการปฏิรูประบบสุขภาพที่พบ ได้แก่ คำว่า สุขภาพ สุขภาวะ จิตวิญญาณ สุขภาพองค์รวม ปฏิรูประบบสุขภาพ สมัชชาสุขภาพ พ.ร.บ.สุขภาพแห่งชาติ วิสัยทัศน์ พันธกิจ ยุทธศาสตร์สุขภาพ บูรณาการ สร้างนำซ่อม และใกล้บ้านใกล้ใจ ด้านกลไกการกำกับสุขภาพโดยภาคประชาชนพบว่าการเข้าไปมีส่วนร่วมของภาคประชาชนในสมัชชาสุขภาพจะเป็นการประชุมของกลุ่มองค์กร เครือข่าย ผู้สนใจใฝ่รู้ ประเด็นการประชุมจะยึดตามปัญหาในพื้นที่เป็นหลัก โดยเป็นเวทีให้สมาชิกแลกเปลี่ยนข้อมูลข่าวสาร ระดมสมองเพื่อหากลยุทธ์ที่เหมาะสมในการแก้ไขปัญหา ด้านการเกษตรทางเลือก สิ่งแวดล้อม ภูมิปัญญาท้องถิ่น การใช้สมุนไพรเพื่อสุขภาพ และนำเข้าสู่สุขภาพเพื่อให้ชุมชนมีสุขภาวะ และแนวทางการผลักดันร่าง พรบ.สุขภาพแห่งชาติ การก่อตัวของกลุ่มและกลไกกำกับสุขภาพส่วนใหญ่เป็นกลุ่มที่มีการดำเนินการก่อนการปฏิรูประบบสุขภาพ เช่น กลุ่มอนุรักษ์ป่าสมุนไพร กลุ่มส่งเสริมอาชีพเกษตรกร กลุ่มเยาวชน เมื่อตัวแทนกลุ่มเข้ามาร่วมสมัชชาทำให้มองเห็นความเชื่อมโยงกับสุขภาพ จึงมีการพัฒนาให้กลุ่มมีกิจกรรมด้านสุขภาพ การทำงานจะเห็นเป็นสองลักษณะคือ การสร้างความเข้มแข็งของกลุ่มและการนำกลุ่มและบุคคลที่สนใจ มาร่วมกันคิด เสนอปัญหาและกำหนดยุทธศาสตร์ การทำงานเพื่อแก้ปัญหา รวมทั้งการขอการสนับสนุน ด้านงบประมาณ กลุ่มที่มีการดำเนินการหลังการปฏิรูประบบสุขภาพ ส่วนใหญ่จะเป็น กลุ่มออกกำลังกาย และกลุ่มคุ้มครองผู้บริโภค ซึ่งจะรวมตัวกันหลวมๆ และมีกิจกรรมทางสุขภาพร่วมกันแต่ไม่มีการวางแผนในการที่จะเสนอปัญหาและนโยบายต่อรัฐหรือขยายแนวคิดไปสู่สังคม สำหรับเหตุและวิธีการเข้าร่วมมีผลต่อการความเข้าใจและบทบาทในการกำกับกลไกสุขภาพพบว่า การเข้าร่วมในกระบวนการปฏิรูประบบสุขภาพและการประชุมสมัชชาสุขภาพ มีความแตกต่างกัน ทั้งด้านวิธีการเข้าร่วม บางส่วนได้รับการบอก ชักชวนโดยตรงหรือได้รับเชิญทางจดหมาย ด้านความต่อเนื่องพบว่าผู้ที่ติดตามข่าวสารและเข้าร่วมกิจกรรมอย่างต่อเนื่องจะมีแนวคิดที่สอดคล้องกับแนวคิดของการปฏิรูประบบสุขภาพ กระบวนทัศน์ในการมองสิ่งต่างๆ มีความเชื่อมโยงกับสุขภาพ สามารถมองสุขภาพแบบองค์รวม ส่วนผู้ที่ไม่ได้เข้าร่วมกิจกรรมอย่างต่อเนื่องจะมีกระบวนทัศน์ที่แตกต่างจากกลุ่มแรกอย่างเห็นได้ชัด โดยจะคิดในมุมมองที่ตนเองเป็นอยู่ เช่น มองการสร้างสุขภาพคือการออกกำลังกายเท่านั้น ไม่สามารถเชื่อมโยงกับปัจจัยด้านอื่นได้ ประเด็นที่ประชาชนห่วงใยคือจะสร้างความสนใจ และเข้าใจเกี่ยวกับสุขภาพ กระบวนการสมัชชาสุขภาพและปฏิรูประบบสุขภาพ แก่ประชาชนทั่วไปได้อย่างไร