การดำรงอยู่และผลกระทบของความคิดประชาสังคมในระดับชุมชนศึกษากรณีอำเภอบ้านแพ้ว จังหวัดสมุทรสาคร

Abstract

รายงานวิจัยฉบับนี้ เป็นการศึกษาประชาสังคมในระดับชุมชนหมู่บ้านไทย โดยอาศัยการเกิดขึ้นและดำรงอยู่ของกลุ่มองค์กรต่างๆ ในฐานะรูปธรรมเชิงสถาบันของแนวคิดประชาสังคม เป็นเครื่องมือสำคัญในการศึกษา เพื่อสะท้อนลักษณะของประชาสังคมที่เกิดขึ้นจริงในระดับชุมชนของไทยว่ามีปฏิบัติกรรมทางการสื่อสาร ตกผลึกเป็นสถาบันในรูปแบบของกลุ่มองค์กรอย่างไร และแนวคิดประชาสังคมส่งผลกระทบอย่างไรต่อสังคมในระดับชุมชน การรวมตัวเป็นกลุ่มของชาวบ้านในพื้นที่ศึกษามีมาตั้งแต่เริ่มต้นสร้างชุมชน เกิดขึ้นอย่างหลากหลายกระจัดกระจาย ดำเนินไปในหลายรูปแบบ และถูกกำกับความเป็นไปของกลุ่มด้วยหลายปัจจัย ทั้งเงื่อนไขของสภาพแวดล้อม บริบททางสังคม และเงื่อนไขในการดำรงชีวิตของชาวบ้านแต่ละพื้นที่ ประชาสังคมจึงแตกต่างหลากหลายสอดคล้องกับปฏิบัติกรรมทางสังคมในแต่ละที่นั้น ๆ กล่าวคือ มีลักษณะตั้งแต่เป็นปฏิบัติกรรมทางการสื่อสาร เป็นเวทีพูดคุยแลกเปลี่ยนความคิดเห็น ร่วมกันหาทางออกในสถานการณ์ปัญหาต่าง ๆ ของชุมชน ไปจนถึงการตกผลึกเป็นสถาบันมีการตั้งเป็นกลุ่มองค์กร ทำกิจกรรมอาสาสาธารณะ มีส่วนกำหนดและรับผิดชอบต่อความเป็นไปในบางด้านของชุมชนร่วมกับภาครัฐ ประชาสังคมในปริมณฑลสาธารณะของบ้านแพ้วเกิดขึ้นจากหลายภาคส่วนด้วยกัน ได้แก่ ประการที่หนึ่ง ประชาสังคมที่มีลักษณะอิงอยู่กับภาครัฐและตลาด เป็นกลุ่มพื้นฐานที่สามารถพบได้ทั่วไปในทุกหมู่บ้านของประเทศ เนื่องจากก่อตั้งขึ้นเพื่อตอบสนองนโยบายของทางราชการและการเติบโตของตลาด โดยเฉพาะการสนับสนุนเงินงบประมาณ และการสนับสนุนปัจจัยการผลิตทางการเกษตรจากภาครัฐ มีโครงสร้างความสัมพันธ์ในกลุ่มเป็นทางการ เช่น กลุ่มกองทุนหมู่บ้าน กลุ่มออมทรัพย์ กลุ่มแม่บ้าน ฯลฯ สมาชิกระดับนำส่วนใหญ่เป็นผู้ที่ทำงานใกล้ชิดอยู่กับหน่วยงานราชการ และมีทุนทางสังคมในรูปของเครือข่าย อิทธิพลบารมีที่สะสมมาแต่เดิมในการตั้งตัวเป็นผู้นำทำกิจกรรมต่างๆ อาศัยความสัมพันธ์ทางสังคมทั้งเครือญาติ เพื่อนบ้านใกล้ชิด และกึ่งอุปถัมภ์ต่างตอบแทน ร่วมกับช่องทางในการจัดสรรทรัพยากรผสมผสานเป็นแรงยึดเหนี่ยวของกลุ่ม กลุ่มลักษณะนี้จึงอาจเรียกได้ว่าเป็นความพยายามของภาครัฐที่เข้ามาแบ่งปันพื้นที่สาธารณะในรูปของประชาสังคม ประชาสังคมลักษณะที่สอง หมายถึงภาคสังคมที่เป็นอิสระจากอำนาจการเมืองหรือรัฐ และภาคธุรกิจที่แสวงหากำไร โดยพื้นฐานแล้วจะเป็นพื้นที่หรือเวทีเปิดให้แก่ชาวบ้านในการพบปะพูดคุย แลกเปลี่ยนความเห็นและข้อมูลข่าวสารต่างๆ โดยเฉพาะประเด็นผลประโยชน์สาธารณะ ประชาสังคมในลักษณะนี้เกิดขึ้นกระจัดกระจาย มีความหลากหลายไปในแต่ละชุมชน กล่าวคือ มีตั้งแต่เป็นพื้นที่หรือเวทีสาธารณะให้แก่ชาวบ้านได้เข้ามารวมกลุ่ม พบปะ พูดคุย อย่างที่เรียกกันทั่วไปว่า “สภากาแฟ” หรือเป็นกลุ่มของภาคเอกชนที่จัดตั้งขึ้นเพื่อทำงานอาสาสาธารณะโดยตรง ทั้งทางด้านสาธารณกุศล การศึกษาคุณภาพชีวิต สาธารณสุข ฯลฯ สำหรับการรวมกลุ่มแบบที่เรียกว่า “สภากาแฟ” นั้น ส่วนใหญ่เกิดขึ้นตามร้านค้าในหมู่บ้าน ซึ่งมักจะทำหน้าที่แลกเปลี่ยนข้อมูลข่าวสารด้านต่างๆ เช่น ราคาผลผลิต ความรู้ด้านการเกษตร ข่าวสารของกองทุนหมู่บ้านหรือกลุ่มออมทรัพย์ รวมถึงเรื่องราวทั่วไปในชีวิตประจำวัน เรียกว่ามีหน้าที่สำคัญในการเป็นปฏิบัติกรรมทางการสื่อสารในระดับหมู่บ้าน ที่อาจจะนำไปสู่การเคลื่อนไหวในชุมชน หรือการตัดสินใจในเชิงนโยบายได้ในบางกรณี ตามแต่สถานการณ์ปัญหาของแต่ละชุมชนขณะเดียวกัน ในอีกระดับหนึ่งก็มีประชาสังคมที่กำหนดโครงสร้างขององค์กรเป็นทางการ จัดตั้งอยู่ในรูปแบบของสถาบัน องค์กร สโมสร มูลนิธิ ฯลฯ สมาชิกส่วนใหญ่มีความต้องการร่วมกันที่จะทำกิจกรรมอาสาสาธารณะ ต้องการมีส่วนร่วมในกิจกรรมทางสังคมต่างๆ เข้าร่วมกับภาครัฐในการตัดสินใจและรับผิดชอบกิจการสาธารณะของชุมชนในบางด้าน ทำหน้าที่สะท้อนปัญหาความต้องการของชุมชน และต่อรองผลประโยชน์กับภาครัฐได้ในบางกรณี ซึ่งบทบาทเหล่านี้มีความเข้มข้นแตกต่างกันไปในแต่ละกลุ่มองค์กร ประชาสังคมลักษณะที่สาม เรียกว่าประชาสังคมที่อยู่ในภาคส่วนปัจเจกหรือปริมณฑลส่วนตัว เป็นการรวมกลุ่มของผู้ที่มีความสนใจเฉพาะตัว เพื่อความสนใจร่วมกันของสมาชิกในเชิงปัจเจกบุคคล มากกว่าที่จะทำกิจกรรมเพื่อผลประโยชน์ร่วมของชุมชน ในบางกรณีกลุ่มเหล่านี้ก็มีการจัดตั้งกลุ่มขึ้นมาอย่างเป็นทางการ เพื่อโอกาสในการเข้าถึงทรัพยากร โดยเฉพาะงบประมาณสนับสนุนจากภาครัฐในการดำเนินกิจกรรม กระแสความคิดประชาสังคมที่เข้าไปสู่ชุมชนในระดับหมู่บ้านนั้น ส่งผลกระทบในหลายลักษณะด้วยกัน โดยเฉพาะการเปลี่ยนแปลงในมิติของการปรับพื้นที่ของทุกภาคส่วน นอกจากนี้ ความคิดประชาสังคมได้สร้างความหมายใหม่ๆ ให้แก่การรวมกลุ่มในชุมชน นั่นคือ การเป็นโอกาสใหม่ๆ ในการเข้าถึงทรัพยากรที่ภาครัฐจัดสรรมาสู่ชุมชน และเป็นเครื่องมือในการต่อรองกับภาครัฐในบางโอกาส เพื่อที่จะเข้ามามีส่วนร่วมในการจัดการเรื่องราวสาธารณะของชุมชนเอง สิ่งนี้กล่าวได้ว่า นำไปสู่การเปลี่ยนแปลงวิธีคิดเรื่องจิตสำนึกสาธารณะหรือส่วนรวมของชาวบ้านไม่มากก็น้อย