การเสริมสร้างกระบวนการเรียนรู้ชุมชนในการประเมินผลกระทบทางสุขภาพจากมลพิษทางน้ำ : กรณีศึกษาแม่น้ำนครนายก

Abstract

ชุมชนเกษตรกรรมลุ่มน้ำย่อยนครนายกใช้แม่น้ำนครนายกเป็นแหล่งน้ำเพื่อการอุปโภคบริโภค การเพาะปลูก นาข้าว พืชสวน และบ่อกุ้ง บ่อปลา น้ำที่ผันเข้าสู่เรือกสวนไร่นาและครัวเรือนเหล่านั้นถูกจัดสรรและกระจายน้ำผ่านคูคลองชลประทาน ซึ่งมีประตูเปิดปิดกั้นการไหลถ่ายเทน้ำระหว่างโครงข่ายลำคลองสาขาต่างๆ น้ำเสียจากชุมชนเมืองนครนายก น้ำทิ้งจากกองขยะ น้ำทิ้งจากโรงงานอุตสาหกรรม ได้ระบายทิ้งลงสู่ลำคลองชลประทานเหล่านั้น ก่อให้เกิดภาวะน้ำเน่าเสียหมักหมมทับถมตกค้างโดยเฉพาะบริเวณท้องน้ำลำคลองในที่ลุ่มโดยเฉพาะบริเวณช่วงแม่น้ำที่ไหลผ่านเขตอำเภอบ้านนาและอำเภอใกล้เคียง การเน่าเสียแม่น้ำนครนายกเริ่มทวีความรุนแรงตั้งแต่ปี 2540 เป็นต้นมา และชุมชนอำเภอบ้านนาได้ร้องเรียนส่วนราชการให้แสวงหาแนวทางแก้ไข แต่ส่วนราชการระดับจังหวัดมีศักยภาพจำกัด ปัญหาความเดือดร้อนที่ชาวบ้านร้องเรียนมากคืออาการและโรคผิวหนังเนื่องจากการสัมผัสน้ำ น้ำในแม่น้ำไม่สามารถอุปโภคและบริโภคได้ ชาวบ้านระบุสาเหตุเกิดจากภาวะ “น้ำเขียว” ชุมชนได้ร้องขอให้นักวิชาการแผนงานวิจัยและพัฒนานโยบายสาธารณะเพื่อสุขภาพและระบบประเมินผลกระทบทางสุขภาพเข้าไปศึกษาเพื่อให้ข้อเสนอแนะการแก้ปัญหา คณะนักวิจัยได้ทดลองและออกแบบวิจัยเป็น Planned participatory action research โดยให้ชุมชนมีส่วนร่วมทุกขั้นตอนในทุกกระบวนการวิจัย โดยดำเนินการวิจัยระหว่างเดือนมกราคม-มิถุนายน 2546 กรอบคิดวิจัยประกอบด้วย การสร้างกระบวนการเรียนรู้ให้ชุมชนโดยการค้นหาปัญหา วิเคราะห์สาเหตุปัญหา และแสวงหาแนวทางแก้ปัญหาเพื่อแก้ปัญหาผลกระทบจากมลพิษทางน้ำ โดยมีขั้นตอนวิจัยโดยสรุปตามลำดับ ดังนี้ (1) การร่วมกันค้นหาขนาดและขอบเขตผลกระทบต่อสุขภาพที่เกิดขึ้นโดยวิเคราะห์อุบัติการณ์โรคเปรียบเทียบเชิงพื้นที่และเวลาโดยใช้ฐานข้อมูลสถานบริการสาธารณสุข (2) คัดเลือกพื้นที่ที่มีอุบัติการณ์โรคสูงใช้ Focus group และ In-depth interview ค้นหารายละเอียดข้อมูลเหตุปัจจัยผลกระทบต่อสุขภาพองค์รวมทั้งระดับปัจเจก ครอบครัว และชุมชน (3) จัดกระบวนการเรียนรู้ภาคสนามแก่ประชาชนในการวิเคราะห์ตัวแปรสิ่งแวดล้อมที่สะท้อนความรุนแรงภาวะมลพิษแม่น้ำนครนายกและสืบค้นแหล่งกำเนิดมลพิษ (4) ใช้เทคนิคการสร้างแผนที่สร้างกระบวนการเรียนรู้เชื่อมโยงเหตุปัจจัยมลพิษสิ่งแวดล้อมและผลกระทบสุขภาพทั้งในมิติเชิงเวลาและสถานที่ (5) จัดประชุมผู้แทนประชาชนที่ได้รับผลกระทบเพื่อตรวจสอบความถูกต้องรายงานผลกระทบต่อสุขภาพขั้นต้นและปัจจัยที่เป็นสาเหตุ และ (6) จัดประชุมผู้มีส่วนได้เสีย ผู้กำหนดนโยบายระดับจังหวัด โดยให้ประชาชนนำเสนอข้อมูลสรุปผลกระทบทางสุขภาพและแนวทางแก้ปัญหาต่อที่ประชุม และเปิดโอกาสให้ผู้มีส่วนได้เสียและผู้กำหนดนโยบายร่วมแสดงความคิดเห็นและร่วมกันหาข้อสรุปแนวทางแก้ปัญหา และท้ายสุดให้ที่ประชุมรับเป็นมติผลักดันเป็นนโยบายระดับจังหวัดในการแก้ไขปัญหามลพิษแม่น้ำนครนายกต่อไป ผลกระทบจากโครงการวิจัยเชิงปฏิบัติการนี้ จังหวัดนครนายกได้ดำเนินการปรับแผนสิ่งแวดล้อมจังหวัดใหม่โดยเน้นการแก้ปัญหามลพิษจากแม่น้ำนครนายกเป็นลำดับแรก มีการปรับกิจกรรมจากเดิมให้สอดคล้องกับข้อเสนอจากที่ประชุมของภาคประชาชน กำหนดให้เทศบาลเมือง แหล่งกำเนิดอุตสาหกรรมชลประทาน และองค์การบริหารส่วนตำบล ดำเนินการเสนอแผนแก้ปัญหาต่อจังหวัด ผลจากการวิจัยกรณีนี้ชี้ให้เห็นว่า การประเมินผลกระทบทางสุขภาพ สามารถใช้เป็นเครื่องมือในการพัฒนานโยบายสาธารณะเพื่อสุขภาพจากฐานล่างได้ ซึ่งการวิจัยนี้ใช้การจัดกระบวนการเรียนรู้ในชุมชนเป็นกลไกหลักในการผลักดัน และผลวิจัยนี้ยังสะท้อนภาพเชิงโครงสร้างองค์กรในสังคม ที่ชี้ให้เห็นชุมชนต้องการหน่วยงานหรือองค์กรที่มีหน้าที่สนับสนุนการสร้างนโยบายสาธารณะเพื่อสุขภาพที่พัฒนาการแก้ปัญหาจากระดับฐานล่าง