การกำหนดขอบเขตและแนวทางการประเมินผลกระทบทางสุขภาพจากการแยก ล้าง คัดเลือกแร่ทองคำ จากเขาพนมพา อำเภอวังทรายพูน จังหวัดพิจิตร

Abstract

" เขาพนมพา" ตั้งอยู่บริเวณบ้านเขาพนมพา หมู่ที่ 7 ต.หนองพระ อ.วังทรายพูน จ.พิจิตร เป็นเนินเขาขนาดเล็ก มีความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลาง 50-155 เมตรครอบคลุมพื้นที่ประมาณ 200 ไร่ เป็นป่าเบญจพรรณและป่าเศรษฐกิจ มีบ้านเรือนราษฎรตั้งอยู่กระจัดกระจายโดยรอบ ประชาชนดั้งเดิมในพื้นที่ส่วนมากประกอบอาชีพด้านเกษตรกรรมและรับจ้างทั่วไปในช่วงฤดูแล้ง พื้นที่อำเภอวังทรายพูนและจังหวัดพิจิตรตั้งอยู่ในเขตลุ่มน้ำน่าน มีลำคลอง แม่น้ำสาขาย่อย ฤดูฝนจะเกิดน้ำท่วมขังและน้ำหลากเป็นประจำ เมื่อเข้าช่วงฤดูแล้งจะขาดแคลนน้ำทำให้พื้นที่บางแห่ง ไม่สามารถใช้ประโยชน์ทางการเกษตรได้ พ. ศ. 2542 มีการสำรวจพบ “สายแร่ทองคำ” ทำให้ประชาชนจำนวนมากทั้งในจังหวัดพิจิตรและต่างจังหวัดบุกรุกเข้าพื้นที่เขาพนมพาเพื่อหาแร่ทองคำ เกิดปัญหาการบุกรุกทำลายทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม การบาดเจ็บล้มตายเนื่องจากถูกดินถล่มทับ มีการออกประกาศห้ามประชาชนบุกรุก แต่ก็ยังคงมีการลักลอบเข้าไปขุดหาแร่ทองคำเรื่อยมา องค์การบริหารส่วนจังหวัดพิจิตร (อบจ.พิจิตร) ได้รับประทานบัตรทำเหมืองแร่ทองคำบริเวณเขาพนมพาเพื่อให้ราษฎรเข้ามามีประโยชน์ร่วมกันในการทำเหมืองอันจะสามารถแก้ไขปัญหาต่าง ๆ ได้ในระดับหนึ่ง แต่ก็ไม่สามารถตอบสนองประชาชนได้ เนื่องจากได้ทองคำน้อยแต่ลงทุนมาก จึงยังคงมีการลักลอบขุดดินหินในพื้นที่ของเอกชนหน้าเหมือง อบจ.พิจิตร แล้วนำไปร่อนในน้ำเพื่อแยกล้างสิ่งสกปรกตามแม่น้ำ ลำคลองธรรมชาติ หรือประชาชนจะขุดสระ ทำบ่อน้ำด้วยคอนกรีตเพื่อทำการแยก ล้าง คัดเลือกแร่ทองคำการศึกษา พบว่า มีการทำกิจกรรมเกี่ยวกับแร่ทองคำมี 2 แห่ง คือ พื้นที่เหมืองของ อบจ. พิจิตรและพื้นที่ของเอกชน (วัดที่มีชื่อแห่งหนึ่ง) ซึ่งทั้งสองแห่งอยู่บริเวณติดกัน แต่การขุดดิน หิน ในพื้นที่ของเอกชนเป็นการลักลอบ ขาดสิ่งอำนวยความสะดวกหรือมาตรการ ระเบียบต่างๆ ขยะมูลฝอย สิ่งปฏิกูล ของเสีย ที่เกิดขึ้นไม่มีการจัดการที่ถูกต้อง ขาดการปกป้องทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม อาจเป็นปัญหาในอนาคต พื้นที่ผลกระทบทางสุขภาพและสิ่งแวดล้อมมี 3 พื้นที่ คือ 1) พื้นที่ที่มีผลกระทบระดับมาก ผลกระทบมีรุนแรงฉับพลันและเรื้อรังจากโอกาสถูกดิน หิน ทับเสียชีวิต การบาดเจ็บ ได้แก่ พื้นที่บริเวณเขาพนมพา รวมทั้งพื้นที่รอบเขาพนมพา พื้นที่เหมืองแร่ทองคำของ อบจ. พิจิตร พื้นที่ อ.วังทรายพูนที่มีประชาชนนำดินลูกรัง หินไปทำการแยก ล้าง คัดเลือกแร่ทองคำ 2) พื้นที่ที่มีผลกระทบระดับปานกลาง ได้แก่ พื้นที่ อ.วังทรายพูนทั้งอำเภอ ที่ไม่มีการทำกิจกรรมเกี่ยวกับ แร่ทองคำ และ 3) พื้นที่ที่มีผลกระทบระดับต่ำ ได้แก่ พื้นที่ทั้งจังหวัดพิจิตร ยกเว้น อ.วังทรายพูน ผลกระทบที่เกิดขึ้นสรุปได้ดังนี้ พื้นที่เอกชน ถูกขุดจนมีสภาพเป็นแอ่ง/บ่อขนาดใหญ่กลายเป็นแหล่งรองรับของเสีย และมีขนาดเพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ เสี่ยงต่อการถล่มทรุดลงมาทับผู้ที่กำลังขุดดิน หินอยู่ และใกล้แนวรั้วบ้านของบุคคลที่มีแนวเขตที่ดินติดต่อกัน ซึ่งอาจทำให้แนวรั้วพังเสียหายกลายเป็นข้อพิพาทขึ้นได้ ดิน หินที่ขุดถูกวางกองทับถมกันไว้ตามที่ต่าง ๆ บางแห่งไม่มีสิ่งปกคลุม หรือใส่กระสอบปุ๋ยที่สภาพผุพัง ส่วนที่ผ่านการแยก ล้าง คัดเลือกแร่ทองคำแล้วก็ถูกกองทิ้งไว้ตามทุ่งนา ที่สวน ลานบ้านและที่อื่นๆ ทับถมหน้าดินเดิมจนเกิดการสูญเสียความอุดมสมบูรณ์และทัศนียภาพของพื้นที่ มีอาชีพใหม่เกิดขึ้น เช่น คนแยก ล้าง รับจ้างขนดิน-แบกดิน รับจ้างขุดดิน ขายดินหรือขายบัตรคิว รับจ้างโม่ดิน รับจ้างใช้สารปรอทคัดแยกแร่ทองคำ รับซื้อทองคำ ขายน้ำและอาหาร เป็นต้น โดยต่างคาดหวังว่าทำให้มีรายได้เพิ่มขึ้น มีเงินพอใช้ส่งลูกเรียน มีรายได้เสริมและปลดหนี้สิน มีอาชีพอิสระ ไม่ต้องไปรับจ้างที่กรุงเทพ ฯ ได้ค่าเช่าพื้นที่ร่อนหาทองคำ ได้ขายที่ดินได้ดินฟรีถมที่และเป็นสถานที่ท่องเที่ยว ทำให้เศรษฐกิจขึ้น มีการคิดค้น ดัดแปลงและประดิษฐ์เครื่องมือเครื่องใช้เพื่อใช้แยกแร่ทองคำออกจากหิน ดินลูกรัง ทำให้มีเครื่องโม่ เหล็กตอก เหล็กขุด อื่น ๆ เป็นการบ่งบอกถึงประวัติศาสตร์ของการหาแร่ทองคำ วิถีชีวิตจากสังคมเกษตรกรรมเปลี่ยนไปสู่วิถีชีวิตสังคมการทำงาน แก่งแย่ง แข่งขัน ทำงานตั้งแต่เช้าจรดเย็น ต่างคนต่างอยู่ ตัวใครตัวมันไม่ค่อยมีเวลาให้แก่กัน เกิดความแตกแยกในสังคม ครอบครัวเกิดการสูญเสีย ไม่ว่าจะเสียชีวิต บาดเจ็บหรือถูกจำคุก และเกิดปัญหาอาชญากรรม ยาเสพติด ประชาชนไม่คำนึงว่าสิ่งใดผิด สิ่งใดถูก ไม่คำนึงถึงสุขภาพ นอกจากนั้นการเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นในชุมชน พบว่า ที่ตั้งวัดเขาพนมพา(เดิม) ถูกซื้อและย้ายไปตั้งที่อื่น ประชาชนห่างจากพระและวัด ไปทำบุญที่วัดวันละไม่กี่ราย จะมาก็ต่อเมื่อมีงานศพ และมีการเล่นการพนัน การขอความร่วมในเรื่องต่าง ๆ ทำได้ยาก และพื้นที่ส่วนหนึ่งของวัดมีการนำดิน หินมาโม่เพื่อหาทองคำด้วย ส่วนเด็กนักเรียนที่ไปโรงเรียนบางรายจะต้องนำน้องมาเลี้ยงดูด้วย เนื่องจากพ่อแม่ไปขุดดิน แยก ล้าง คัดเลือกแร่ทองคำไม่มีเวลาเลี้ยงดู เด็กที่เรียนจบแล้วส่วนมากมักจะไม่เรียนต่อในระดับที่สูงขึ้น เพราะต้องไปทำงานช่วยครอบครัวในการหาทองคำ ประชาชนหรือชุมชนมีส่วนร่วมกำหนดนโยบายมีน้อยมาก การประชุมเรื่องต่าง ๆ ไม่ค่อยได้รับความสนใจ มากนัก ปล่อยให้เป็นหน้าที่ขององค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น และหน่วยงานราชการ ปรอทเป็นโลหะหนักที่มีความเป็นพิษถูกนำเข้ามาใช้ในกระบวนการแยกทองคำจากสิ่งเจือปน คิดเป็นปริมาณ 40.09 กรัมต่อวัน และคิดเป็น 1,202.7 กรัมต่อเดือน ปริมาณปรอท ที่แท้จริงควรจะมากกว่านี้เพราะมีการใช้ทุก ๆ แห่งที่มีการแยก ล้าง คัดเลือกแร่ทองคำ ผู้แยก ล้าง คัดเลือกแร่ทองคำมักมีการเจ็บป่วยด้วยอาการเป็นหอบความดันโลหิตสูง ปวดศีรษะ กังวล นอนไม่หลับ ปวดขา และส่วนใหญ่มีอาการคันเป็นโรคผิวหนังเนื่องจากต้องทำงานแช่ในน้ำ การรักษาตนเองจะหาซื้อยามากินเอง ส่วนใหญ่ไม่ค่อยให้ความสนใจดูแลสุขภาพตนเอง หักโหมทำงานหนักและพักผ่อนไม่เพียงพอ รับประทานอาหารที่ไม่มีประโยชน์ เช่น กาแฟ เครื่องดื่มเพิ่มพลังงาน เครื่องดื่มที่มีส่วนผสมของแอลกอฮอล์ สุรา เป็นต้น บางรายทำงานจนลืมเวลานัดหมายลืมพาบุตรหลานไปรับวัคซีนหรือลืมไปตรวจครรภ์ที่สถานบริการสาธารณสุข แนวโน้มของภาวะสุขภาพมีทิศทางแย่ลงหรือมีทิศทางที่ไม่ดี โรค/ อาการที่คาดการณ์ว่าจะเป็นปัญหาของพื้นที่ในอนาคต คือ โรคที่เกิดจากอาหารและน้ำเป็นสื่อ อุบัติเหตุ/โรคจากการประกอบอาชีพ โรค/อาการทางด้านจิต สิ่งแวดล้อมเปลี่ยนแปลงไปในทิศทางที่แย่ เลวร้ายลง แผนการพื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมระดับท้องถิ่นในทุกแห่งยังขาดความชัดเจน โดยองค์การบริหารส่วนตำบลหนองพระซึ่งมีแหล่งแร่ทองคำและมีการร่อนคัดแยกทองคำมากที่สุดก็ไม่ได้กล่าวถึงแผนงาน/โครงการ ฯ ที่รับรองปัญหาแต่อย่างใด การแยก ล้าง คัดเลือกแร่ทองคำจากเขาพนมพา จะดำเนินต่อไปเรื่อยๆ โดยเกี่ยวข้องกับบุคคล กฎหมายข้อบังคับ และระบบการบริหารจัดการจำนวนมาก มีปัจจัยอื่น ๆ ประกอบกัน ปัญหาที่เกิดขึ้นมีความซับซ้อนและเกี่ยวโยงซึ่งกันและกัน เหมือง อบจ.พิจิตรไม่สามารถแก้ปัญหาให้หมดไปได้เนื่องจากปริมาณแร่ทองคำมีปริมาณน้อย มีกฎเกณฑ์ ระเบียบยุ่งยาก มีนายหน้า การบริการไม่ดี เป็นต้น เมื่อเปรียบเทียบกับพื้นที่เอกชนจะลงทุนต่ำ ไม่มีกำหนดกฎเกณฑ์ ผลกระทบที่เกิดขึ้นมีต่อวิถีชีวิต ระบบการคิด เศรษฐกิจในครัวเรือน/ชุมชน พฤติกรรมด้านต่าง ๆ ภาวะสุขภาพประชาชน ระบบบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติและ สิ่งแวดล้อม มลพิษ การมีส่วนร่วมของประชาชน และอื่นๆ มีทั้งด้านบวกและด้านลบ ด้านสุขภาพประชาชน ถึงขั้นเสียชีวิตจากดิน หินถล่ม พังทับ การสูญเสียสมรรถภาพของอวัยวะบางอย่างของร่างกาย และการเจ็บป่วยจากการทำงานหนักขาดการพักผ่อนที่เพียงพอ ผลกระทบทางสุขภาพ สามารถส่งผลหรือเกิดต่อสุขภาพได้หลายลักษณะ คือ 1) ผลกระทบโดยตรง เช่น อุบัติเหตุต่าง ๆ อาการเจ็บป่วยที่เกิดขึ้น 2) ผลกระทบโดยอ้อม เช่น การได้รับผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงด้านต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในชุมชนหรือระบบนิเวศ 3) ผลกระทบสะสม เช่น การได้รับสารเคมีที่ใช้ในกระบวนการ การสั่งสมความเครียดความเหนื่อยล้าจากการทำงาน การประกอบอาชีพความเข้มแข็งขององค์กรภาครัฐ หน่วยงานของภาครัฐ ขาดหน่วยงานหรือองค์กรหลักในการแก้ไขปัญหาและมีเจ้าหน้าที่ไม่เพียงพอ ขาดความร่วมมือจากประชาชนเท่าที่ควร องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นยังขาดความชัดเจนในการแก้ปัญหาที่เกิดขึ้นและยังขาดการวางแผนการประสานงานกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องเพื่อการป้องกัน แก้ไข ส่งเสริมและฟื้นฟูในทุกเรื่องการประเมินผลกระทบทางสุขภาพเป็นกระบวนการที่สร้างและส่งเสริมให้เกิดองค์ความรู้ วิธีการที่จะดูแลปกป้องสุขภาพตนเอง ครอบครัวและสุขภาพชุมชนจากปัจจัยหรือสิ่งกำหนดที่จะทำให้สุขภาพได้รับผลกระทบ ตลอดจนการปรับตนเองเพื่อให้สามารถอยู่ในสังคมที่มีสภาวะการเปลี่ยนแปลงได้ กระบวนการประเมินผลกระทบทางสุขภาพ จะต้องได้รับการสนับสนุนด้านวิชาการ การมีส่วนร่วมของประชาชนและชุมชน ตลอดจนบุคคล หน่วยงานที่เกี่ยวข้องเพื่อให้เกิดอย่างเป็นระบบพร้อมเพียงกัน เนื่องจากการศึกษาใช้เวลาไม่มากนัก ด้วยวิธีการสำรวจ สอบถาม สัมภาษณ์ สนทนาโดยแต่ละวิธีการใช้เวลาสั้น ๆ ทำให้ไม่สามารถให้ความรู้และสร้างความเข้าใจ หรืออธิบายในเรื่องต่าง ๆ แก่ประชาชนได้อย่างมีเพียงพอ หรือไม่สามารถผลักดันให้เกิดองค์กรภาคประชาชนเป็นหน่วยศึกษาหรือดำเนินการประเมินผลกระทบทางสุขภาพจากกิจกรรม โครงการ นโยบาย หรือ อื่นๆ การศึกษาควรต้องกำหนดขอบเขตของเนื้อหาทางวิชาการให้ครอบคลุมในรายละเอียดทั้งหมดเพื่อให้เห็นความเชื่อมโยงของปัจจัยต่าง ๆ โดยควรกำหนดว่าจะต้องทำการศึกษาปัจจัยใดก่อน – หลัง และควรกำหนดขอบเขตพื้นที่ให้ครอบคลุมเพราะพื้นที่สัมพันธ์กับระดับของความรุนแรงและความเกี่ยวข้อง หรือตามลักษณะของการได้รับผลกระทบ การศึกษานี้ยังมีข้อบกพร่องหลายประการและอาจทำให้ความสมบูรณ์ของการศึกษา ไม่ครบถ้วนควรปรับปรุง แก้ไขดังต่อไป เช่น การกำหนดดัชนีชี้วัดขั้นต่ำหรือขั้นพื้นฐาน ใช้ได้งานเหมาะต่อการอธิบายผลกระทบทางสุขภาพ ควรมีการตรวจสภาพแวดล้อมของการทำงานและปริมาณ ความเข้มข้นสารปรอทในสิ่งแวดล้อมและสิ่งมีชีวิต องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ควรออกข้อบังคับของท้องถิ่น และพื้นที่บริเวณขุดหาทองคำบางส่วนเป็นของเอกชน การเข้าไปดำเนินการใดๆ จะต้องได้รับการยินยอมเจ้าของที่ดิน และเจ้าพนักงานท้องถิ่น เช่น ผู้ว่าราชการจังหวัด นายอำเภอ นายกองค์การบริหารส่วนตำบล จะต้องพิจารณาใช้อำนาจตามกฎหมายที่เกี่ยวข้อง เพื่อระงับเหตุที่อาจก่อให้เกิดอันตรายต่อชีวิตและทรัพย์สินของประชาชนองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นที่ได้รับผลกระทบควรร่วมวางแนวทางการศึกษาและ หาแนวทาง มาตรการควบคุมผลกระทบ ดำเนินการสนับสนุนและส่งเสริมให้มีการดำเนินการ เฝ้าระวังดูแลสุขภาพอนามัยของประชาชนและเฝ้าระวังคุณภาพสิ่งแวดล้อม ด้านทรัพยากรมนุษย์อาจกำหนดหลักสูตรการเรียนการสอนเกี่ยวกับผลกระทบที่เกิดขึ้นจากกิจกรรมแยก ล้าง คัดเลือกแร่ทองคำ ความเป็นพิษและอันตรายของสารปรอท การติดตามและประเมินผล ให้ครอบคลุมพื้นที่ที่ได้รับผลกระทบทุกระดับ โดยควรมีการจัดทำแผนยุทธศาสตร์ แผนกลยุทธ์ แผนปฏิบัติการเพื่อการบริหารจัดการ ป้องกัน แก้ไขฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม เน้นการมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วนเพื่อให้เกิดประชาคม สร้างความเข้มแข็งและการส่งเสริมให้มีระบบการประเมินผลกระทบทางสุขภาพในท้องถิ่น ทั้งให้มีอาชีพทดแทนที่สามารถสร้างรายได้หากแร่ทองคำหมดไป เพื่อให้เกิดทางเลือกและนำไปสู่การแก้ไขปัญหาอย่างยั่งยืน