สิทธิมนุษยชนกับสุขภาพ : บทสำรวจเบื้องต้นเพื่อทบทวนและท้าทายองค์ความรู้

Abstract

งานวิจัยชิ้นนี้ มุ่งศึกษาทบทวนแนวความคิดว่าด้วย “สิทธิมนุษยชน” และ “สุขภาพ” เพื่อนำมาเปรียบเทียบ วิเคราะห์ สังเคราะห์ ผสมผสาน และเชื่อมความสัมพันธ์ระหว่างสองแนวคิดข้างต้น โดยใช้กรอบคิดเรื่อง “การนิยามความหมายทางสังคม” ผนวกกับการประยุกต์แนวความคิดทางสังคมอื่นๆ เพื่อทำความเข้าใจความหลากหลายของการนิยามความหมายของแนวคิด “สุขภาพ” และ “สิทธิมนุษยชน” งานวิจัยชิ้นนี้ได้จัดจำแนกฐานคติของการนิยามความหมายสุขภาพไว้ 3 กระบวนทัศน์คือ กระบวนทัศน์แรก เป็นการนิยามความหมายสุขภาพปัจเจกชน ซึ่งมองสุขภาพอย่างแยกส่วนและมีเป้าหมายมุ่งไปที่การรักษาสุขภาพกาย กระบวนทัศน์ที่สองคือกระบวนทัศน์สุขภาพสาธารณะ มีฐานคติของการมองสุขภาพในระดับการจัดบริการสาธารณสุขหรือการปรับปรุงสภาพแวดล้อม อันเป็นปัจจัยภายนอก เพื่อเอื้อให้ปัจเจกชนมีสุขภาพที่ดี บางครั้งสุขภาพสาธารณะอาจถูกตั้งคำถามในระดับปรัชญาว่า มุ่งรักษาสุขภาพของคนส่วนใหญ่ แต่ได้กีดกันหรือทำลายสุขภาพของคนส่วนน้อย กระบวนทัศน์สุดท้ายคือกระบวนทัศน์สุขภาพสังคม มีฐานคติมองสุขภาพอย่างองค์รวม ซึ่งมองเหตุปัจจัยแห่งสุขภาพมาจากปัจจัยอันซับซ้อน ทั้งในระดับวิถีชีวิต ในระดับโครงสร้างเศรษฐกิจ สังคม การเมือง และความสัมพันธ์กับธรรมชาติแวดล้อมแนวคิดสิทธิมนุษยชน ผู้วิจัยได้ถกเถียงถึงฐานรากทางความคิดสำคัญอยู่ 6 ประการคือ แนวคิดมนุษยภาพ ที่เน้นการเคารพความเป็นมนุษย์ แนวคิดอิสระภาพที่ส่งเสริมสิทธิเสรีภาพของประชาชน แนวคิดความเป็นสากลที่มองว่ามนุษย์ทุกคนเหมือนกัน แนวคิดความเสมอภาคเน้นความเท่าเทียมและการไม่เลือกปฏิบัติ แนวคิดความเป็นเหตุผล เน้นเคารพในเหตุผลมากกว่าความรู้สึก แนวความคิดประโยชน์นิยม เป็นแนวคิดที่ปกป้องผลประโยชน์ของคนส่วนใหญ่ แต่เมื่อสิทธิมนุษยชนถูกนำมาใช้ทางปฏิบัติกลับพบกับความขัดแย้งของแนวคิดพื้นฐานข้างต้น เช่น ความขัดแย้งระหว่างผลประโยชน์ของคนส่วนใหญ่กับส่วนน้อย หรือขัดแย้งระหว่างปรัชญากับการปฏิบัติ การนิยามความหมายของสิทธิมนุษยชนมีลักษณะสัมพัทธ์ ทำให้สิทธิมนุษยชนอาจมีการตีความไปตามเงื่อนไขบริบทแต่ละวัฒนธรรมซึ่งมีความแตกต่างหลากหลาย ดังนั้น ภายใต้ความลักลั่นทางปรัชญาและการเปิดกว้างให้มีการผสมผสานความรู้จากแหล่งต่างๆ กระบวนการเรียนรู้ของประชาชนในเรื่องสิทธิมนุษยชนเป็นสิ่งสำคัญ ยิ่งเมื่อเชื่อมโยงโน้มนำแนวความคิดสุขภาพเข้ากับสิทธิมนุษยชน สังเคราะห์เป็นแนวคิดสิทธิสุขภาพ พบว่าการเชื่อมโยงสองแนวคิดข้างต้นจะขึ้นอยู่กับบริบททางประวัติศาสตร์ สังคม หรือขึ้นอยู่กับกาละเทศะอันเฉพาะเจาะจง แนวคิดสิทธิสุขภาพของประเทศที่มีการละเมิดสิทธิมนุษยชนสูง เช่น การทรมานนักโทษ สิทธิสุขภาพก็จะเน้นไปที่การเรียกร้องให้ชุมชนแพทย์เข้ามาแสดงบทบาทในการยับยั้งการละเมิดสิทธิ แต่ในสังคมที่ยากจน สิทธิสุขภาพอาจเป็นประเด็นของการเข้าถึงบริการสุขภาพเป็นหลัก ในกรณีสังคมไทย สิทธิสุขภาพมีความหมายกว้างขวางมาก มีประเด็นสำคัญที่ต้องพิจารณา 3 ระดับ คือ ในชีวิตประจำวัน ซึ่งเกี่ยวโยงกับประเด็นเพศสภาพ ผู้บริโภค คนพิการ ผู้ป่วยโรคเอดส์ เป็นต้น ระดับที่สองต้องพิจารณาในเชิงสถาบันหรือโครงสร้างสังคม ซึ่งได้หยิบยกกรณีศึกษากรณีสุขภาพของชาวบ้านแม่เมาะที่เผชิญหน้ากับปัญหามลพิษของโรงไฟฟ้าและเหมืองถ่านหิน และกรณีศึกษาสุขภาพของคนงานต่างด้าว ในระดับที่สาม พิจารณาในระดับความรู้ พบว่า กระบวนการกีดกันเบียดขับหรือการละเมิดสิทธิไม่ได้กระทำกับคนโดยตรงเท่านั้น แต่ยังได้กระทำกับ “ความรู้” ที่มนุษย์สร้างขึ้น โดยเฉพาะความรู้ท้องถิ่น ทำให้มิติมุมมองต่อแนวคิดสิทธิ สุขภาพได้แผ่ขยายไปยังมิติที่ซับซ้อนยิ่งการพิจารณาสถานการณ์ความเป็นไปของโลกซึ่งมีความเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา จักต้องเท่าทันความไม่หยุดนิ่งดังกล่าว ฉะนั้น เมื่อพิจารณาประเด็นการละเมิดสิทธิหรือการทำลายสุขภาพซึ่งมีแนวโน้มที่สลับซับซ้อนยิ่งขึ้นทุกทีนั้น เป็นปัญหาอันละเอียดอ่อนลึกซึ้ง และกระทบต่อคนทุกชนชั้น การผูกประสานทางความคิดระหว่างสิทธิมนุษยชนกับสุขภาพจึงมีความสำคัญยิ่ง การหยิบเลือกมิติที่สร้างสรรค์ของความคิดมาสังเคราะห์ผสมผสาน หากนำมาประยุกต์ใช้เป็นเครื่องมือในการวิเคราะห์เหตุปัจจัยแห่งทุกข์ร่วมสมัย เพื่อหาแนวทางในการแก้ไขทุกข์ที่เหมาะสมกับบริบททางสังคม ก็จะเป็นวิถีในการยกระดับให้การแก้ไขปัญหาสังคมไม่ให้ผูกติดอยู่กับการแก้ปัญหาเฉพาะหน้าหรือแก้ไขแบบแยกส่วนทีละจุด แต่เป็นการแก้ไขปัญหาสังคมอย่างค่อยเป็นค่อยไป มุ่งสู่การแก้ไขปัญหาทั้งระยะสั้นระยะยาวไปพร้อมๆ กัน และเป็นการเปลี่ยนแปลงที่ไม่ทอดทิ้งผู้ที่อ่อนแอไว้อยู่เบื้องหลัง นี่เป็นหนทางแห่งการร่วมสร้างกระบวนทัศน์สิทธิสุขภาพให้มีพลัง ในการเอื้อให้ปัจเจกชนสามารถพัฒนาศักยภาพความเป็นมนุษย์ เป็นหนทางในการสร้างสรรค์สังคมที่เป็นธรรม และเคารพต่อธรรมชาติแวดล้อม