พุทธกระบวนทัศน์เพื่อสุขภาพและการเยียวยาในสังคมไทย

Abstract

การศึกษานี้สำรวจพระคัมภีร์พื้นฐานในพุทธศาสนาเพื่อดูว่าเมื่อพิจารณาพุทธศาสนาในฐานะที่เป็นกระบวนทัศน์แล้ว กระบวนทัศน์พุทธศาสนาจะมีหลักการอย่างไร มีความแตกต่างจากกระบวนทัศน์อื่นอย่างไร ภายใต้กระบวนทัศน์นี้มีทัศนะต่อสุขภาพและการรักษาโรคอย่างไร และจะมีความเหมาะสมในการใช้แก้ปัญหาสุขภาพในสังคมไทยได้มากน้อยเพียงใด ในบทแรกนอกจากจะกล่าวถึงความเป็นมา คำถามการวิจัย และขอบเขตการศึกษาแล้ว ยังได้ให้รายละเอียดของระเบียบวิธีวิจัยซึ่งแบ่งเป็น 2 ส่วนหลัก คือ การศึกษาพระไตรปิฎกและตำราสำคัญๆ ของพุทธศาสนา เพื่อค้นหาหลักการของกระบวนทัศน์พุทธศาสนาและศึกษาทัศนะในด้านสุขภาพของพุทธศาสนา ส่วนที่สองเป็นการศึกษาภาคสนามเพื่อดูว่ากระบวนทัศน์พุทธศาสนาที่พบในคัมภีร์นั้นจะถูกนำไปปรับใช้ในชีวิตจริงอย่างไร ส่วนบทที่ 2 เริ่มด้วยการทำความเข้าใจในรายละเอียดเรื่องกระบวนทัศน์ว่าคืออะไร มีความเป็นมาอย่างไร มีประโยชน์อย่างไรในการนำมาทำความเข้าใจปัญหาสุขภาพ และมีความเป็นไปได้เพียงใดในการนำกระบวนทัศน์พุทธศาสนามาเป็นกรอบในการแก้ปัญหาสุขภาพในสังคมไทย จากนั้นในบทที่ 3 ได้แสดงให้เห็นการเปลี่ยนแปลงของลัทธิความเชื่อของคนที่อาศัยอยู่ในภาคพื้นสุวรรณภูมิ ตั้งแต่อดีตว่าเริ่มพบว่ามีความเชื่อในเรื่องชีวิตหลังตาย ตั้งแต่หลักฐานทางโบราณคดีชิ้นแรกๆ ในพื้นที่ต่างๆ จนเมื่อเกิดมีชุมชนหมู่บ้านและเมือง มีการติดต่อค้าขายกับชุมชนที่อยู่ห่างไกล ได้พบหลักฐานว่าตั้งแต่ประมาณพุทธศตวรรษที่ 8 เริ่มมีการนำความเชื่อทางศาสนาโดยเฉพาะศาสนาพราหมณ์หรือฮินดูนิกายต่างๆ และพุทธศาสนาทั้งเถรวาทและมหายานอีกหลายลัทธิเข้ามาในพื้นที่ ต่อเมื่อสถาปนาราชอาณาจักรสุโขทัยขึ้นจึงรับเอาพุทธศาสนาเถรวาทมาเป็นแกนหลักของสังคมไทยสืบมาจนถึงปัจจุบัน ความเชื่อในพุทธศาสนาจึงกลายมาเป็นกรอบพื้นฐานในการทำความเข้าใจโลก ชีวิต และเชื่อมโยงความสัมพันธ์ของสรรพสิ่งในสังคมไทยเข้าด้วยกัน เป็นพื้นฐานในการสร้างระเบียบกฎเกณฑ์ในการปกครอง จัดระบบการศึกษา การดูแลสุขภาพ ช่วยสร้างสรรค์ศิลปวัฒนธรรม ประเพณี ค่านิยม ที่แสดงออกร่วมกันในนามวิถีชีวิตและภูมิปัญญาไทยอิทธิพลของพุทธศาสนาที่มีต่อวัฒนธรรมสุขภาพในสังคมไทย ได้แสดงไว้เป็นการเฉพาะในบทที่ 4 โดยชี้ให้เห็นว่าคติความเชื่อของพุทธศาสนาได้ผสมผสานเข้ากับความเชื่อดั้งเดิมเกี่ยวกับชีวิตและการเจ็บป่วยที่มีอยู่ในแต่ละชุมชนได้อย่างกลมกลืน ไม่ว่าจะเป็นความเชื่อเรื่องผี เรื่องขวัญ เรื่องโหราศาสตร์ดวงดาวต่างๆ โดยคติของพุทธศาสนาจะได้รับการยกไว้เหนือกว่าความเชื่อเหล่านี้ทั้งปวง แต่ก็ไม่ได้ขัดแย้งกันจนทำให้ความเชื่อดั้งเดิมสูญสิ้นไป ในด้านการดูแลสุขภาพตั้งแต่อดีตพุทธศาสนาได้ทำหน้าที่เป็นศูนย์กลางในการเรียนรู้เรื่องสุขภาพ โดยมีพระเป็นผู้สืบทอด วัดเป็นสถานที่เก็บตำรายา เป็นแหล่งความรู้ที่ผู้ต้องการจะเป็นหมอต้องไปบวชเรียนศึกษาเอา ความเชื่อในพุทธศาสนาจึงสัมพันธ์อยู่อย่างใกล้กับหมอพื้นบ้านและตำรายาไทย พิธีกรรมและสัญลักษณ์ในพุทธศาสนาก็ถูกนำมาใช้เพื่อสุขภาพด้วย เช่น การสวดพระปริตร สวดโพชฌงค์ สวดภาณยักษ์ การทำบุญสังฆทานสะเดาะเคราะห์ หรือขอพรจากพระพุทธรูป นอกจากนี้หลักการในพุทธศาสนาบางอย่าง เช่น การทำสมาธิ การแผ่เมตตา ยังถูกศึกษาด้วยวิธีการทางวิทยาศาสตร์เพื่อนำมาใช้แก้ปัญหาสุขภาพภายใต้ระบบการแพทย์กระแสหลักด้วย ในบทที่ 5 เป็นการสำรวจข้อมูลในพระไตรปิฎกเพื่อสรุปออกมาเป็นกระบวนทัศน์พื้นฐานของพุทธศาสนา โดยนำเสนอตั้งแต่ประเด็นการรับรู้ต่อโลกและสรรพสิ่งต่างๆ ซึ่งจะเห็นได้ว่ามีความแตกต่างอย่างชัดเจนจากกระบวนทัศน์แบบวิทยาศาสตร์ โดยพุทธศาสนาจะกล่าวถึงโลกนี้ใน 2 ระดับเสมอ คือ ในระดับสมมติสัจจะ คือโลกที่รับรู้กันอยู่ทั่วไป ที่รวมไปถึงเทวดา พรหม และภพภูมิอื่นๆ กับในระดับของปรมัตถสัจจะ ที่จะกล่าวถึงสิ่งต่างๆ ในฐานะที่เป็นกระแสของเหตุปัจจัย เป็นไปตามกฎของธรรมชาติล้วนๆ ไม่ได้มีตัวตนของใคร หลักธรรมของพุทธศาสนาจะพูดถึงโลกสมมติเพื่อที่จะโยงเข้าไปสู่โลกปรมัตถ์เป็นหลัก โดยมีเป้าหมายสูงสุดอยู่ที่การเข้าถึงปรมัตถสัจจะ ซึ่งจะทำให้มีชีวิตที่พ้นไปจากความทุกข์ทั้งปวงตลอดไป ส่วนในบทที่ 6 เป็นการสำรวจพระไตรปิฎกเพื่อดูว่าพุทธศาสนามองสุขภาพและการรักษาโรคอย่างไร ซึ่งพบว่าขอบเขตความหมายของสุขภาพตามนัยของพุทธศาสนากว้างขวางกว่าที่วงการแพทย์ในปัจจุบันเข้าใจอยู่มาก สุขภาพสมบูรณ์ในความหมายที่กว้างที่สุดของพุทธศาสนา หมายถึงการหมดสิ้นแห่งโรคทั้งปวงไม่ว่าโรคทางกายหรือโรคทางใจ นั่นคือ นิพพาน การหมดสิ้นจากโรคทางกายนี้ไม่ได้หมายความว่าพระอรหันต์จะไม่เจ็บป่วยทางกาย แต่ถึงแม้ท่านจะมีความเจ็บป่วยทางร่างกายแต่ท่านก็จะไม่เกิดทุกข์จากการเจ็บป่วยนั้นเลย พุทธศาสนาให้ความสำคัญกับการปลอดโรคทางใจสูงมาก การดูแลร่างกายเพื่อให้ปลอดจากโรคทางกายก็เพื่อความสะดวกในการปฏิบัติธรรมอันจะนำไปสู่การปลอดโรคทางใจอย่างสิ้นเชิงนั่นเอง แม้เมื่อหลีกเลี่ยงการเจ็บป่วยไม่ได้แล้วหรือจะเสียชีวิต ท่านก็ยังให้ใช้ประโยชน์ในช่วงสุดท้ายแห่งชีวิตนั้นเพื่อการละความยึดมั่นให้ถึงที่สุดเมื่อให้นิยามของการป่วยและมีเป้าหมายในความสนใจดังกล่าว สาเหตุของการป่วยในพุทธศาสนาจึงเน้นที่สาเหตุของการป่วยทางใจคือกิเลส รวมทั้งสาเหตุจากปัจจัยที่หนุนเนื่องมาแต่อดีตตามหลักกรรม ส่วนการจะรักษาให้หายป่วยก็ต้องทำโดยการปฏิบัติตามอริยมรรคมีองค์ 8 นั่นเอง แต่หากกล่าวถึงเฉพาะการเจ็บป่วยทางกาย พุทธศาสนามองว่าความเจ็บป่วยคือสิ่งธรรมดาของชีวิต แต่ไม่ใช่ให้ปล่อยปละละเลยไม่สนใจร่างกาย แต่มาช่วยย้ำเตือนไม่ให้ประมาท ให้เร่งทำความเพียรถือว่าเป็นทุกขเวทนาที่ต้องกำจัดเพื่อความสะดวกในการปฏิบัติธรรม ในพระวินัยของพระภิกษุมีบทบัญญัติมากมายที่ช่วยให้ภิกษุมีสุขภาพดี เช่น พระพุทธองค์ได้ตรัสถึงประโยชน์ต่อสุขภาพของการฉันมื้อเดียว การเคี้ยวไม้สีฟัน หรือการเดินจงกรม มีข้อบัญญัติให้ต้องดูแลความสะอาดของที่อยู่อาศัย เครื่องนุ่งห่ม รวมทั้งมีข้อบัญญัติให้ช่วยกันดูแลพยาบาลภิกษุที่อาพาธ ทรงมีพุทธานุญาตให้ภิกษุอาพาธรักษาตัวด้วยวิธีต่างๆ และทำอะไรหลายอย่างที่ภิกษุปกติทำไม่ได้ ทั้งนี้เพื่อบรรเทาทุกขเวทนาและให้หายป่วยโดยเร็ว แต่ต้องไม่ขัดต่อหลักพื้นฐานคืออริยมรรคมีองค์ 8 และอยู่บนพื้นฐานของการเป็นผู้เลี้ยงชีพง่าย เป็นชีวิตที่มีภาระน้อย นอกจากนี้ยังมีพุทธวิธีที่ใช้ในการรักษาการเจ็บป่วยโดยเฉพาะด้วย เช่น สวดโพชฌงค์ ใช้สติปัฏฐาน ใช้ความเพียร ใช้สัญญา ๑๐ แต่ทั้งนี้ก็ไม่ได้กล่าวว่าจะใช้ได้ในทุกรณีในบทที่ 7 ได้นำเสนอกรณีศึกษาวิถีชีวิตของผู้ที่สนใจศึกษาปฏิบัติธรรม ที่เข้าใจหลักธรรมสอดคล้องกับกระบวนทัศน์พุทธศาสนา โดยศึกษาจาก 7 ท่าน ประกอบด้วย ท่านอาจารย์พุทธทาส ท่านเจ้าคุณพระธรรมปิฎก หลวงพ่อคำเขียน สุวณฺโณ ศ. ระพี สาคริก ป้าหมอ (ชื่อสมมติ) คุณกำพล ทองบุญนุ่ม และพี่แมว (ชื่อสมมติ) ซึ่งโดยภาพรวมแล้วท่านเหล่านี้ก็มีชีวิตเช่นเดียวกับคนทั่วไปในแต่ละยุคสมัย ความสนใจในการศึกษาปฏิบัติธรรมเกิดขึ้นอย่างค่อยเป็นค่อยไป ไม่ได้มีจุดหักเหของชีวิตที่ชัดเจน ท่านเหล่านี้มองโลกและชีวิตโดยใช้กระบวนทัศน์พุทธศาสนาที่แม้จะมีความลึกซึ้งในความเข้าใจหลักการที่แตกต่างกันบ้าง แต่ทุกท่านเห็นว่ากระบวนทัศน์พุทธศาสนาช่วยทำให้ท่านมีชีวิตที่มีความทุกข์น้อยลงมาก โดยเฉพาะในกรณีคุณกำพลที่ประสบอุบัติเหตุจนพิการตั้งแต่คอลงมา ที่ท่านกล่าวว่าสามารถกลับมามีชีวิตที่มีความสุขได้อีกครั้งด้วยการปฏิบัติธรรม ในประเด็นทางสุขภาพ ทั้ง 7 ท่าน ใช้วิธีการดูแลสุขภาพที่ต่างกันโดยท่านอาจารย์พุทธทาสยังคงชอบใช้สมุนไพรที่ท่านคุ้นเคย ท่านเจ้าคุณพระธรรมปิฎกจะใช้วิธีการแผนปัจจุบันเป็นหลัก ป้าหมอเปลี่ยนจากที่เคยใช้แต่ยาแผนปัจจุบันมาดูแลตัวเองมากขึ้นและใช้วิธีการที่เป็นธรรมชาติมากขึ้น ส่วนพี่แมวกล้าที่จะปฏิเสธการรักษาโรคมะเร็งด้วยการแพทย์แผนปัจจุบันแล้วหันกลับมาดูแลสุขภาพตนเอง แต่ในท่ามกลางความแตกต่างนั้นทุกคนมีท่าทีต่อสุขภาพและการรักษาใกล้เคียงกัน คือดูแลให้ดีที่สุดเท่าที่จะทำได้ แต่จะไม่พยายามเดือดร้อนดิ้นรนจนทำให้ทุกข์ ถ้าจะต้องตายก็ถือว่าเป็นธรรมดาของชีวิต อย่างไรก็ตามการมีทัศนะต่อการรักษาอย่างนี้ก็มีปัญหาอยู่ไม่น้อยในการปฏิบัติในสังคม ดังเช่นกรณีของอาจารย์พุทธทาสที่ท่านมีจุดยืนอย่างชัดเจนว่าไม่อยากหอบสังขารหนีความตาย แต่ก็ยังถูกระบบการแพทย์กระทำจนไม่สามารถสิ้นชีวิตไปอย่างธรรมชาติตามที่ท่านประสงค์ได้ นอกจากนี้ในการศึกษาครั้งนี้ยังได้ศึกษารูปแบบการดูแลผู้ป่วยเอดส์ระยะสุดท้ายที่ดำเนินการโดยพระภิกษุ ที่ศูนย์เพื่อนชีวิต จ. เชียงใหม่ ที่แสดงให้เห็นถึงตัวอย่างการประยุกต์ใช้การบวนทัศน์พุทธศาสนาในการดูแลผู้ป่วยได้ในอีกรูปแบบหนึ่งในบทที่ 8 บทสุดท้าย เป็นการสรุปภาพรวมเพื่อแสดงให้เห็นว่าหากพิจารณาพุทธศาสนาตามแนวคิดเรื่องกระบวนทัศน์แล้ว จะพบว่ากระบวนทัศน์พุทธศาสนามีลักษณะที่โดดเด่นแตกต่างจากกระบวนทัศน์แบบวิทยาศาสตร์และกระบวนทัศน์องค์รวมอย่างชัดเจน โดยได้แสดงการเปรียบเทียบให้เห็นถึงความแตกต่างในหัวข้อต่างๆ เช่น ทัศนะต่อความจริง จุดสนใจที่แตกต่างกัน มุมมองต่อปัญหาที่แตกต่างกัน วิธีการที่ใช้แก้ปัญหาที่ต่างกัน และมีทัศนะต่อสุขภาพแตกต่างกัน เป็นต้น นอกจากนี้ยังได้สรุปเหตุผลแสดงความเหมาะสมที่ควรนำกระบวนทัศน์พุทธศาสนามาใช้แก้ปัญหาสุขภาพในสังคมไทยไว้ เช่น เพราะปัญหาสุขภาพเป็นปัญหาเรื่องกระบวนทัศน์ และกระบวนทัศน์พุทธศาสนามีความชัดเจน สอดคล้องกับสังคมไทย มีตัวอย่างในการปฏิบัติจนได้ผลอย่างชัดเจน ในช่วงท้ายได้เสนอแนวทางการนำกระบวนทัศน์พุทธศาสนามาใช้ในสังคมไทยไว้เป็นขั้นตอน รวมทั้งแนวทางการแก้ปัญหาที่อาจเกิดขึ้นด้วย