การพัฒนารูปแบบการจัดบริการอาชีวอนามัยที่เป็นมิตรสำหรับการดูแลสุขภาพแรงงานต่างด้าว

Abstract

ในปี 2562 มีแรงงานต่างด้าวมากกว่า 3 ล้านคนที่เข้ามาทำงานในประเทศไทย ประมาณ 2 ล้านคน มาจากประเทศเพื่อนบ้าน ได้แก่ เมียนมา กัมพูชาและลาว ปัญหาทางด้านอาชีวอนามัยที่เป็นผลกระทบทางสุขภาพจากการทำงาน เนื่องมาจากความแตกต่างของภาษาและวัฒนธรรมในการเข้าถึงบริการสุขภาพ รวมทั้งการเข้ามาทำงานอย่างผิดกฎหมาย การศึกษาวิจัยเชิงปฏิบัติการครั้งนี้ มีวัตถุประสงค์เพื่อพัฒนารูปแบบการจัดบริการอาชีวอนามัยที่เป็นมิตรสำหรับดูแลสุขภาพแรงงานต่างด้าวในสถานประกอบการ การศึกษาแบ่งออกเป็น 3 ระยะ ได้แก่ 1) ระยะวิเคราะห์สถานการณ์การดำเนินงานของหน่วยงานต่างๆ ที่เกี่ยวข้อง เก็บข้อมูลเชิงปริมาณโดยแบบสอบถามที่พัฒนาขึ้นในสถานประกอบการ 48 แห่ง ลูกจ้างต่างด้าว จำนวน 52 คน และเก็บข้อมูลเชิงคุณภาพโดยวิธีสัมภาษณ์เชิงลึกและสนทนากลุ่มหน่วยงานเครือข่ายที่เกี่ยวข้องทั้งระดับผู้ปฏิบัติงานและผู้บริหาร 2) ระยะพัฒนารูปแบบการจัดบริการอาชีวอนามัยของหน่วยบริการสุขภาพและสถานประกอบการ เก็บรวบรวมข้อมูลโดยใช้ Delphi technique มีผู้ทรงคุณวุฒิ จำนวน 21 คน จากหน่วยงานต่างๆ ที่เกี่ยวข้องให้ความเห็น และ 3) ระยะดำเนินงานโดยเลือกกิจกรรมตามรูปแบบที่เสนอแนะมาดำเนินการในสถานประกอบการ 4 แห่ง วิเคราะห์ข้อมูลเชิงปริมาณ ด้วยสถิติ ความถี่ ร้อยละ ทดสอบความสัมพันธ์ของตัวแปรที่เกี่ยวข้องด้วยสถิติ Chi-square test และ Fisher Exact test วิเคราะห์ข้อมูลเชิงคุณภาพด้วยวิธี Thematic analysis พบว่า สถานประกอบการประเภทอาหาร เครื่องดื่ม น้ำดื่ม เข้าร่วมโครงการสูงสุด ร้อยละ 37.5 ส่วนใหญ่มีลูกจ้าง 100 - 499 คน ร้อยละ 37.5 ในสถานประกอบการขนาดใหญ่ที่มีลูกจ้างมากกว่า 1,000 คน สัดส่วนลูกจ้างต่างด้าวจะมากกว่าลูกจ้างไทย มีเจ้าหน้าที่ความปลอดภัยระดับวิชาชีพ ร้อยละ 97.6 และมีล่ามในสถานประกอบการ 32 แห่ง (ร้อยละ 66.7) โดยพบว่า 10 แห่ง (ร้อยละ 20.8) มีล่ามเป็นอาสาสมัครทางด้านสุขภาพ พบการบาดเจ็บจากการทำงานและโรคจากการทำงานในสถานประกอบการ 35 แห่ง (ร้อยละ 72.9) และ 3 แห่ง (ร้อยละ 6.2) ตามลำดับ และพบว่าจำนวนลูกจ้างต่างด้าวกับการเกิดอุบัติเหตุจากการทำงานมีความสัมพันธ์กันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ (P<0.001) เช่นเดียวกับขนาดสถานประกอบการกับการจ้างล่ามและขนาดสถานประกอบการกับการแต่งตั้งผู้แทน/อาสาสมัครแรงงานต่างด้าวสุขภาพมีความสัมพันธ์กันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ P=0.040 และ P=0.017 ตามลำดับ ผลการสัมภาษณ์ลูกจ้างต่างด้าว จำนวน 52 คน เป็นผู้หญิง ร้อยละ 57.7 และมีช่วงอายุ 20-29 ปี ร้อยละ 53.8 ส่วนใหญ่เป็นชาวเมียนมา ร้อยละ 92.3 และมีระยะเวลาการทำงานในสถานประกอบการแห่งนี้ 1 - 5 ปี ร้อยละ 53.8 ลูกจ้างมากกว่าร้อยละ 70 ได้รับการอบรมด้านความปลอดภัยจากการทำงาน สำหรับโรคจากการทำงาน โรคติดต่อ หรือการวางแผนครอบครัวลูกจ้างยังได้รับการอบรมน้อย ส่วนใหญ่ลูกจ้าง ร้อยละ 67.3 มีความสนใจและยินดีจะเข้าอบรมเป็นอาสาสมัครทางด้านอาชีวอนามัยถ้าจัดในสถานประกอบการ ส่วนสื่อทางด้านอาชีวอนามัยที่ต้องการควรเป็นวีดิทัศน์ที่สามารถเข้าถึงได้ทางอินเทอร์เน็ต สถานการณ์การดำเนินงานของหน่วยงานที่เกี่ยวข้องภายใต้กระทรวงแรงงาน พบว่าทุกหน่วยงานดำเนินงานโดยยึดกฎหมายฉบับที่เกี่ยวข้องเป็นหลักและหน่วยบริการสุขภาพในจังหวัดสมุทรสาคร สามารถจัดบริการอาชีวอนามัยทั้งเชิงรุกและเชิงรับและมีการจัดคลินิกเพื่อให้บริการแรงงานต่างด้าวโดยเฉพาะ โดยมีล่ามอำนวยความสะดวกในการสื่อสาร ในขณะที่จังหวัดสมุทรปราการ หน่วยบริการสุขภาพมีการจัดบริการสำหรับโรคติดต่อและการตรวจสุขภาพเพื่อขึ้นทะเบียน หรือซื้อบัตรประกันสุขภาพ โดยจะมีล่ามจากองค์กรนอกภาครัฐมาช่วยในวันที่มีคลินิกวัณโรค สำหรับการจัดบริการอาชีวอนามัยเชิงรุกและเชิงรับแก่แรงงานต่างด้าวกลุ่มนี้ยังไม่ชัดเจน จากข้อมูลในระยะที่ 1 พบว่าสิ่งที่ยังเป็นข้อจำกัดของการจัดบริการอาชีวอนามัย คือ ภาษาเพื่อการสื่อสารองค์ความรู้ทางด้านสุขภาพและกิจกรรมการจัดบริการอาชีวอนามัยบางอย่างที่หน่วยบริการยังดำเนินการไม่ครอบคลุมแรงงานต่างด้าว ในระยะที่ 2 จึงได้พัฒนารูปแบบการจัดบริการอาชีวอนามัยอย่างเป็นมิตรของหน่วยบริการสุขภาพและสถานประกอบการที่ตั้งอยู่ในพื้นที่ที่มีแรงงานต่างด้าวจำนวนมาก ประเด็นหลักของรูปแบบฯ จะเน้นการสื่อสารความเสี่ยงทางด้านสุขภาพ อาชีวอนามัยและความปลอดภัย การวินิจฉัยโรคจากการทำงานและการบันทึกข้อมูลการบริหารจัดการประเมินและดูแลผู้ป่วยก่อนกลับเข้าทำงาน และการจัดทำฐานข้อมูลที่เกี่ยวข้อง จากนั้นในระยะที่ 3 ภายใต้ระยะเวลาจำกัดของการศึกษานี้ จึงได้คัดเลือกกิจกรรมเพื่อเพิ่มประสิทธิภาพในการสื่อสารความเสี่ยงทางด้านสุขภาพฯ ได้แก่ การพัฒนาหลักสูตรและจัดอบรมอาสาสมัครแรงงานต่างด้าวด้านอาชีวอนามัยในสถานประกอบการ 4 แห่ง ซึ่งมีเนื้อหาสำคัญ คือ ด้านการป้องกันโรคและการบาดเจ็บจากการทำงาน รวมทั้งการพัฒนาสื่ออาชีวอนามัยต้นแบบ 3 ภาษา การจัดมุมประเมินสุขภาพตนเองอย่างง่ายในสถานประกอบการ ผลการประเมินลูกจ้างที่เข้ารับการอบรม พบว่า ลูกจ้างมีความพึงพอใจระดับมากที่สุด ร้อยละ 60 ขึ้นไป และเมื่อติดตาม 3 เดือนหลังการอบรม พบว่า ผู้เข้าอบรมในสถานประกอบการ 2 แห่ง ได้ร่วมกับแผนกที่เกี่ยวข้องจัดกิจกรรมทางด้านสุขภาพอาชีวอนามัยและความปลอดภัย ข้อจำกัดในการศึกษาครั้งนี้ 1) บางส่วนของการศึกษาใช้วิธีการเก็บรวบรวมข้อมูลเชิงคุณภาพและศึกษาในพื้นที่ 2 จังหวัด ดังนั้นไม่สามารถนำข้อค้นพบไปใช้ในวงกว้าง (Generalization) ได้ 2) รูปแบบการจัดบริการอาชีวอนามัยอย่างเป็นมิตรที่พัฒนาครั้งนี้ ยังไม่สามารถนำกิจกรรมภายใต้รูปแบบทั้งหมดไปดำเนินงานและประเมินผล 3) หลักสูตรที่พัฒนาขึ้นโดยมีวัตถุประสงค์เพื่อพัฒนาอาสาสมัครลูกจ้างต่างด้าวเป็นหลัก แต่หลังจากอบรมลูกจ้างส่วนน้อยที่ได้ดำเนินการตามบทบาทเนื่องจากมีข้อจำกัดหลายอย่างในการดำเนินงาน ข้อเสนอแนะที่ได้จากการศึกษา 1) ประชาสัมพันธ์ เผยแพร่ให้หน่วยบริการสุขภาพนำรูปแบบที่ได้ไปประยุกต์ใช้ในการดำเนินงานจัดบริการอาชีวอนามัย โดยเฉพาะใน 7 จังหวัดที่มีแรงงานต่างด้าวจำนวนมาก 2) เสนอหลักสูตรให้กับกรมสนับสนุนบริการสุขภาพเพื่อนำเนื้อหาส่วนของการป้องกันควบคุมโรคและการบาดเจ็บจากการทำงานบูรณาการกับหลักสูตรที่มีอยู่ 3) จัดทำเป็นข้อเสนอแนะให้กับกระทรวงแรงงาน เช่น การพัฒนาคุณภาพแรงงาน ณ ประเทศต้นทาง การขับเคลื่อนการดำเนินงานตามอนุสัญญาต่างๆ ที่เกี่ยวข้อง เป็นต้น 4) ศึกษาวิจัยเพิ่มเติมในประเด็นต่างๆ เช่น ศึกษาการเข้าถึง หรือการดำเนินงานอาชีวอนามัยเพื่อดูแลสุขภาพกลุ่มแรงงานต่างด้าวที่เป็นแรงงานนอกระบบ