การสังเคราะห์ข้อเสนอเชิงนโยบายโดยใช้ข้อมูลจากระบบปัญญาประดิษฐ์สำหรับการดูอัตราการใส่หน้ากากอนามัยเมื่ออยู่นอกบ้านจากภาพกล้องวงจรปิด เพื่อควบคุมการแพร่ระบาดของโรคโควิด-19

Abstract

โรคโควิด-19 มีผลทำให้คนเสียชีวิตจำนวนมากทั่วโลก และหลายประเทศได้รับความเสียหายด้านเศรษฐกิจ การใส่หน้ากากเป็นวิธีป้องกันการแพร่ระบาดวิธีหนึ่ง ซึ่งได้รับการยอมรับทางการแพทย์ไม่เหมือนกันในแต่ละประเทศ โดยวัฒนธรรม ความตื่นตัวและนโยบายรัฐของแต่ละประเทศมีผลต่ออัตราการใส่หน้ากาก งานวิจัยที่ผ่านมาตั้งข้อสังเกตว่า พื้นที่ที่ใส่หน้ากาก หรือมีการบังคับใส่หน้ากากอนามัย/หน้ากากผ้ามีการแพร่ระบาดของโรคโควิด-19 น้อยกว่าพื้นที่ที่ไม่ใส่หน้ากากอนามัย อย่างไรก็ตามมีงานศึกษาน้อยมากที่มีการประเมินอัตราการใส่หน้ากากโดยใช้ข้อมูลเชิงประจักษ์ ส่วนใหญ่ใช้การรายงานว่ามีกฎหมายบังคับใส่หน้ากาก หรือผลจากการตอบแบบสอบถาม online ดังนั้นหากมีวิธีประเมินอัตราการใส่หน้ากากที่เป็นข้อมูลเชิงประจักษ์จะเป็นประโยชน์ในการรณรงค์การใส่หน้ากาก และศึกษาผลของนโยบาย หรือพฤติกรรมการใส่หน้ากากของประชาชน งานวิจัยนี้จึงมีเป้าหมายที่จะพัฒนาระบบปัญญาประดิษฐ์ที่จะวิเคราะห์ภาพจากกล้องวงจรปิดที่ใช้จริงในพื้นที่สาธารณะ เพื่อคำนวณอัตราการใส่หน้ากากอนามัย/หน้ากากผ้า และศึกษาดูความสัมพันธ์กับนโยบายหรือปัจจัยที่เกี่ยวข้อง โครงการได้คัดเลือกกล้องวงจรปิดที่ติดตั้งในพื้นที่สาธารณะในกรุงเทพมหานคร ตามความเหมาะสมของตำแหน่งและมุมกล้อง โดยทุกสัปดาห์จะรับวิดีโอภาพ 9 ชั่วโมงจากแต่ละกล้องเพื่อมาวิเคราะห์ด้วยปัญญาประดิษฐ์ ซึ่งได้ฝึกการแยกแยะใบหน้าที่ใส่และไม่ใส่หน้ากากมาจากภาพในคลังภาพสาธารณะในอินเทอร์เน็ต การวิเคราะห์แบ่งเป็นส่วนภาพที่มีคนสัญจรหรือเคลื่อนไหวกับอีกส่วนที่คนไม่เคลื่อนไหวมากนัก เช่น ข้างทางเดิน ภาพที่ผ่านการวิเคราะห์บางส่วนจะได้รับการทบทวนความแม่นยำโดยให้คนตรวจอีกครั้ง ซึ่งภาพส่วนนี้จะแม่นยำมากและใช้ในการวิเคราะห์เชิงลึกต่อเพื่อดูความสัมพันธ์กับปัจจัยต่างๆ ทางโครงการได้จัดทำแบบสัมภาษณ์สำหรับประชาชนเพื่อศึกษาทัศนคติ ความรู้และพฤติกรรมของประชาชน เพื่อวิเคราะห์และอธิบายผลจากระบบปัญญาประดิษฐ์และหาพฤติกรรมเสี่ยงที่จะรณรงค์ลดความเสี่ยงของการแพร่ระบาดได้ ผู้วิจัยได้เปรียบเทียบอัตราการใส่หน้ากากอนามัย/หน้ากากผ้า กับคำตอบแบบสอบถามผ่าน online เพื่อดูความแตกต่างของอัตราการใส่หน้ากากอนามัย ผลการศึกษพบว่า ทางโครงการได้รับภาพจาก 39 กล้องทุกสัปดาห์ ซึ่งภาพจาก 15 กล้องจะได้รับการทบทวนตรวจสอบด้วยมนุษย์หลังจากที่ได้รับกลับจากปัญญาประดิษฐ์ เหตุการณ์สำคัญช่วงการศึกษามีการประกาศบังคับใส่หน้ากากอนามัย/หน้ากากผ้า เมื่ออยู่นอกเคหะสถานและการติดเชื้ออย่างรุนแรงระลอกที่ 4 ในประเทศไทย อัตราการใส่หน้ากากอนามัยโดยรวม ในส่วนของคนสัญจร ก่อนการประกาศบังคับใส่หน้ากากอนามัยฯ มีร้อยละ 89 (SD 10%) และเพิ่มขึ้นเป็นร้อยละ 92 (SD 9%) หลังออกประกาศฯ แต่การเปลี่ยนแปลงเพิ่มขึ้นนี้ไม่มีนัยสำคัญ (p=0.3) เมื่อเปรียบเทียบอัตราการใส่หน้ากากก่อนระลอกที่ 4 กับช่วงครึ่งแรกของการแพร่ระบาดระลอกที่ 4 พบว่า การใส่หน้ากากอนามัยเพิ่มขึ้นอย่างมีนัยสำคัญ โดยอัตราการใส่หน้ากากอนามัย จากร้อยละ 92 ขึ้นเป็นร้อยละ 96 (SD 6%) ตามลำดับ P=0.0039 หลังจากจุดสูงสุดของการระบาดระลอกที่ 4 อัตราการใส่หน้ากากอนามัยลดลง เป็นร้อยละ 94 แต่ความลดลงนี้ไม่มีนัยสำคัญ การวิเคราะห์ทางสถิติยังพบว่า จำนวนคนติดเชื้อในสัปดาห์ก่อน วันและเวลา และชนิดพื้นที่ มีผลต่ออัตราการใส่หน้ากากอย่างมีนัยสำคัญ การตรวจภาพใบหน้าที่ไม่ใส่หน้ากากยังพบว่ามีภาพผู้ชาย ที่ไม่ใส่หน้ากากอนามัยหรือหน้ากากผ้า มากกว่าผู้หญิงประมาณ 3 เท่า นอกจากนั้นยังสังเกตเห็นคนที่สูบบุหรี่ คนพูดคุยผ่านโทรศัพท์มือถือ ขอทานและคนในชุมชน ไม่ใส่หน้ากากอนามัย/หน้ากากผ้า อัตราการใส่หน้ากากก่อนประกาศบังคับใส่หน้ากากอนามัยฯ ที่ได้จากตอบแบบสอบถาม online สูงกว่าที่ได้จากภาพกล้องวงจรปิดเกือบจุดร้อยละ 10 (ร้อยละ 99.2 กับร้อยละ 90.5 ตามลำดับ) แต่ความแตกต่างของอัตราการใส่หน้ากากอนามัยที่ได้จากทั้งสองแหล่งข้อมูลใกล้เคียงกันในช่วงการระบาดระลอกที่ 4 (ร้อยละ 98.7 และร้อยละ 97.6 ตามลำดับ) กลุ่มตัวอย่างที่ตอบแบบสัมภาษณ์ของโครงการจำนวนมาก ให้ข้อมูลด้านพฤติกรรมเกี่ยวกับการใส่หน้ากากที่แสดงถึงความเสี่ยงในการใส่หน้ากากและการระวังตัว ส่วนใหญ่กลุ่มตัวอย่างที่ตอบแบบสัมภาษณ์บอกว่าจะใส่หน้ากากเคร่งครัดเพิ่มขึ้นหากทราบว่ามีญาติ/เพื่อน/คนในชุมชน หรือผู้มีชื่อเสียงในสังคมติดเชื้อหรือเสียชีวิตจากโรคโควิด-19 สรุปผลการศึกษานี้ได้ใช้ระบบปัญญาประดิษฐ์วิเคราะห์ภาพจากกล้องวงจรปิดในพื้นที่สาธารณะในชีวิตจริง เพื่อวิเคราะห์อัตราการใส่หน้ากากอนามัยและหน้ากากผ้า คนไทยมีวัฒนธรรมที่ยอมรับการใส่หน้ากาก โดยมีอัตราการใส่หน้ากากอนามัย/หน้ากากผ้า ร้อยละ 89 ก่อนมีประกาศบังคับใส่หน้ากากอนามัยฯ และเพิ่มขึ้นระดับหนึ่งหลังจากมีประกาศฯ อย่างไรก็ตามอัตราการใส่หน้ากากที่สูงที่สุด (ร้อยละ 96) และเพิ่มขึ้นอย่างมีนัยสำคัญ คือช่วงการระบาดระลอกที่ 4 ปัจจัยที่สัมพันธ์กับการใส่หน้ากากคือ จำนวนผู้ป่วยที่รายงานในสัปดาห์ก่อน วันและเวลา และชนิดพื้นที่ ปัจจัยเหล่านี้ รวมทั้งปัจจัยที่ได้จากการตรวจดูภาพของคนที่ไม่ใส่หน้ากากอนามมัยและพฤติกรรมเสี่ยงที่ได้จากการตอบแบบสัมภาษณ์ อาจจะเป็นประเด็นที่จะนำมาใช้รณรงค์ให้ประชาชนใส่หน้ากากอนามัยเพิ่มขึ้นได้ในอนาคต