ปัจจัยที่สัมพันธ์กับการคงอยู่ในวิชาชีพของพยาบาล และการพัฒนาข้อเสนอเชิงนโยบายในการส่งเสริมการคงอยู่ในวิชาชีพพยาบาลในสถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคโควิด-19

Abstract

สถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคโคโรนาไวรัส 2019 ส่งผลให้บุคลากรสุขภาพต้องทำงานหนักและเสี่ยงต่อการเกิดอันตรายต่อสุขภาพมากยิ่งขึ้น ซึ่งส่งผลต่อภาวะสุขภาพและคุณภาพชีวิตในการทำงาน ซึ่งในระบบบริการสุขภาพกำลังคนวิชาชีพพยาบาลเป็นกำลังคนหลักและเป็นปัจจัยสำคัญต่อบริการสุขภาพแก่ประชาชน ในขณะที่การขาดแคลนพยาบาลวิชาชีพเป็นปัญหาที่สะสมมานานอย่างต่อเนื่อง การศึกษาครั้งนี้ มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาปัจจัยการคงอยู่ในวิชาชีพพยาบาลและพัฒนาข้อเสนอเชิงนโยบายในการส่งเสริมการคงอยู่ในวิชาชีพของพยาบาลวิชาชีพในประเทศไทย ด้วยการวิจัยเชิงคุณภาพ โดยใช้การสัมภาษณ์เชิงลึก การสัมภาษณ์กึ่งโครงสร้างและการสนทนากลุ่ม กับผู้บริหารในระดับนโยบาย ระดับปฏิบัติการ ผู้บริหารโรงพยาบาล หัวหน้าพยาบาลและพยาบาลวิชาชีพที่ปฏิบัติงานในหน่วยบริการสุขภาพทั้งระดับปฐมภูมิ ทุติยภูมิและตติยภูมิ จำนวน 70 คน โดยเก็บข้อมูลในพื้นที่ ได้แก่ ภาคกลาง กรุงเทพมหานคร นนทบุรี ภาคตะวันออก ฉะเชิงเทรา จันทบุรี ภาคเหนือ เชียงราย พิษณุโลก ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ขอนแก่น และภาคใต้ สงขลา กระบี่ ใช้เวลาดำเนินการวิจัย จำนวน 6 เดือน เดือนกันยายน พ.ศ. 2564 ถึง พฤษภาคม พ.ศ. 2565 ทดสอบความเชื่อมั่นของข้อมูลด้วยการทดสอบสามเส้า วิเคราะห์ข้อมูลด้วยการวิเคราะห์เนื้อหา ผลการศึกษา จากการทบทวนวรรณกรรมและงานวิจัย พบว่า ปัจจัยที่ส่งผลทำให้พยาบาลคงอยู่ในงานและวิชาชีพในสถานการณ์แพร่ระบาดโรคโควิด-19 ได้แก่ ประสบการณ์การกักตัว การมีอำนาจบริหารจัดการเตียงสำหรับโรคโควิด-19 การมีอุปกรณ์ป้องกันที่เพียงพอ การได้รับการฝึกอบรมการป้องกันโรคติดเชื้อ การรับรู้ความสามารถของตนเอง การรับรู้ความเสี่ยงของโรคโควิด-19 ต่ำ การสนับสนุนทางสังคม ความผูกพันต่อองค์กร ความพึงพอใจในงาน ระดับความเครียดและภาวะหมดไฟในการทำงานต่ำ ความสามารถในการปรับตัว การรับรู้ประโยชน์เชิงวิชาชีพ การเติบโตจากบาดแผลในใจ การไม่มีภาวะซึมเศร้า การปราศจากความวิตกกังวล ความถี่และช่วงเวลาการดูแลผู้ป่วยที่เหมาะสม จากการเก็บข้อมูล พบว่า การทำงานของพยาบาลในสถานการณ์โรคโควิด-19 แบ่งเป็น 3 พื้นที่ ได้แก่ ในชุมชน ซึ่งปฏิบัติหน้าที่ในการสอบสวนโรคระบาด (Outbreak investigation) การสร้างความรอบรู้ด้านสุขภาพแก่คนในชุมชน การติดต่อประสานงานกับหน่วยงานภายใน และภายนอกชุมชน การเฝ้าระวังเชิงรุก (Active case finding : ATF) การทำงานในหน่วยฉีดวัคซีน (การฉีดวัคซีน การสังเกตอาการภายหลังการฉีดวัคซีน การปฐมพยาบาลผู้ป่วยที่มีภาวะฉุกเฉินหลังการฉีดวัคซีน การส่งต่อผู้ป่วย การให้คำแนะนำในการปฏิบัติภายหลังการฉีดวัคซีน การเตรียมความพร้อมของวัสดุอุปกรณ์ ทั้งนี้ในบางพื้นที่พยาบาลจะทำหน้าที่เป็นผู้บริหารจัดการในภาพรวมของการฉีดวัคซีนและส่วนใหญ่ปฏิบัติหน้าที่ในโรงพยาบาลสนาม ได้แก่ งานที่เกี่ยวข้องกับการพยาบาล ผู้ป่วย เช่น การบันทึกการพยาบาล การจ่ายยา การให้คำปรึกษาด้านสุขภาพ การดูแลด้านอาหารและโภชนาการ การติดต่อประสานกับหน่วยงานต่างๆ การรับและส่งต่อผู้ป่วย การแก้ปัญหาเฉพาะหน้าอื่นๆ และในหน่วยบริการสุขภาพ ได้แก่ การลงทะเบียนผู้ป่วย การสอบสวนโรคระบาด การทำงานในหน่วยฉีดวัคซีน จากการศึกษาพบว่า ปัจจัยที่ส่งผลต่อการคงอยู่ในงานของพยาบาลในสถานการณ์โรคโควิด-19 ได้แก่ ภาระด้านการเงิน เงินพิเศษจากการทำงานในสถานการณ์โรคโควิด-19 ความผูกพันในวิชาชีพ ความภาคภูมิใจในวิชาชีพและความภาคภูมิใจในตนเอง ความผูกผันองค์กร เพื่อนร่วมงานและการทำงานเป็นทีม การมีส่วนร่วมของทีมในการทำงาน และระบบบริหารจัดการที่มีประสิทธิภาพ เช่น การจ่ายค่าตอบแทนตรงเวลา การจัดภาระงานที่เหมาะสม การสนับสนุนและเสริมพลังการทำงานจากผู้บริหาร ผู้บริหารมีนโยบายที่ชัดเจนในการบริหารจัดการสถานการณ์โรคโควิด-19 เป็นโอกาสในการเรียนรู้ เกิดเครือข่ายการทำงานข้ามวิชาชีพ การทำงานเชิงบูรณาการระหว่างวิชาชีพและเห็นประโยชน์จากการเป็นบุคลากรสาธารณสุข เช่น การเข้าถึงข้อมูลเกี่ยวกับโรค การได้รับสิทธิบางประการ เช่น การอยู่ในกลุ่มที่ได้รับวัคซีนก่อน ส่วนปัจจัยที่อาจทำให้พยาบาลตัดสินใจออกจากงานในช่วงสถานการณ์โรคโควิด-19 คือ สถานการณ์จ้างงาน เช่น การเป็นข้าราชการ การเป็นลูกจ้างและค่าตอบแทนจากการทำงานที่ไม่สอดคล้องกับสภาพการณ์ปัจจุบัน ข้อเสนอเชิงนโยบาย จากการศึกษาการคงอยู่ในวิชาชีพของพยาบาล ได้แก่ กระทรวงสาธารณสุขควรมีระบบการบริหารจัดการกำลังคน ทั้งในสถานการณ์ปกติ โดยปรับการบริหารจัดการโครงสร้างอัตรากำลังพยาบาลวิชาชีพให้สอดคล้องกับบริบทพื้นที่ เช่น เขตเมือง เขตกึ่งเมือง เขตชนบท ส่วนในสถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคโควิด-19 หรือในสถานการณ์ฉุกเฉิน ควรมีการเตรียมความพร้อมของพยาบาล ทั้งในด้านสมรรถนะเชิงวิชาชีพและด้านวิชาการ ทักษะปฏิบัติและควรมีแผนการจัดการกำลังคนวิชาชีพพยาบาลในสถานการณ์ฉุกเฉิน ส่วนระยะการระบาดของโรค ควรวางแผนและประสานงานจัดการกำลังคนและการทำหน้าที่แทน (Skill-mixed) และควรมีการหมุนเวียนกำลังคน (Rotation) และระยะภายหลังการระบาดของโรค ควรเสริมพลังการทำงานและสร้างความสุขในการทำงาน ส่วนการสร้างแรงจูงใจในการทำงาน กระทรวงสาธารณสุขควรมีการทบทวนเกี่ยวกับความก้าวหน้าในอาชีพและทบทวนเกี่ยวกับค่าตอบแทนให้สอดคล้องกับระบบงานและสถานการณ์ปัจจุบัน และควรส่งเสริมและทบทวนเกี่ยวกับการเข้าสู่ตำแหน่งที่สูงขึ้นของพยาบาล ควรปรับให้มีประเภทความเชี่ยวชาญเฉพาะในด้านอื่นๆ เพิ่มขึ้น ส่วนการพัฒนาสมรรถนะของพยาบาลวิชาชีพ กระทรวงสาธารณสุขและสภาการพยาบาล ควรเสริมระบบการศึกษาต่อเนื่องของวิชาชีพพยาบาล เช่น พยาบาลเฉพาะทางด้านวิกฤติฉุกเฉิน กระทรวงสาธารณสุขควรมีระบบการจ้างและการจัดการกำลังคนวิชาชีพพยาบาลในสถานการณ์ฉุกเฉิน ได้แก่ ระบบการจ้างงานพยาบาลเกษียณและระบบการบริหารจัดการแบบร่วมจ่าย (Co-payment) ระหว่างหน่วยบริการสุขภาพในสังกัดกระทรวงสาธารณสุขกับองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นและควรพิจารณาจำนวนพยาบาลป้องกันการติดเชื้อในโรงพยาบาล (Infection control) ควรเพิ่มพยาบาลป้องกันการติดเชื้อในโรงพยาบาล ส่วนข้อเสนอแนะในการศึกษาครั้งต่อไป ได้แก่ การวิเคราะห์ภาระงาน และการทำหน้าที่แทนพยาบาลวิชาชีพในการจัดการโรคติดต่อร้ายแรง หรือภาวะฉุกเฉิน การวิเคราะห์รูปแบบการจ้างงานพยาบาลเกษียณในการจัดการโรคติดต่อร้ายแรงหรือภาวะฉุกเฉิน และศึกษารูปแบบการจ่ายร่วมระหว่างกระทรวงสาธารณสุขและองค์กรปกครองส่วนท้อนถิ่นในการบริหารจัดการกำลังคนวิชาชีพพยาบาล