การใช้ดัชนีบ่งชี้ทางเคมีและชีวภาพเพื่อติดตามตรวจสอบมลพิษทางอากาศและการพัฒนาเครื่องมือสำหรับชุมชนในการเฝ้าระวังคุณภาพอากาศ อำเภอเฉลิมพระเกียรติ จังหวัดน่าน

Abstract

งานวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อ 1) ตรวจวัดคุณภาพอากาศภายในชุมชนอำเภอเฉลิมพระเกียรติโดยใช้ดัชนีบ่งชี้ทางเคมีและทางชีวภาพ 2) พัฒนาดัชนีบ่งชี้ทางเคมีเพื่อเป็นเครื่องมือสำหรับในการเฝ้าระวังคุณภาพอากาศสำหรับชุมชน 3) เพื่อถ่ายทอดข้อมูลพื้นฐานที่ได้รับจากการศึกษาและเทคนิคที่ใช้ในการตรวจวัดให้แก่ชุมชน เพื่อให้ชุมชนสามารถเฝ้าระวังและติดตามคุณภาพอากาศด้วยตนเองได้ อำเภอเฉลิมพระเกียรติ จังหวัดน่าน มีชุมชนหลายแห่งที่ตั้งอยู่ห่างจากโรงไฟฟ้าถ่านหินลิกไนต์หงสา สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว ในระยะทางประมาณ 20-30 กิโลเมตร ทางทิศตะวันตกเฉียงใต้จากโรงไฟฟ้า ซึ่งอาจจะได้รับผลกระทบจากการปลดปล่อยมลพิษทางอากาศ ทั้งนี้ชุมชนยังขาดเครื่องมือตรวจวัดคุณภาพอากาศภายในชุมชน สำหรับนำไปใช้ในการตรวจสอบและติดตามผลกระทบที่อาจมาจากโรงไฟฟ้า ดังนั้นงานวิจัยนี้จึงสร้างเครื่องมือในการติดตามตรวจสอบมลพิษทางอากาศทั้งทางเคมีและชีวภาพ โดยใช้การเก็บตัวอย่างอากาศแบบแพสซีฟ รวมทั้งการตรวจวัดฝุ่นละอองขนาดเล็กในอากาศโดยใช้เซนเซอร์ราคาถูกในการตรวจวัดและการตรวจวิเคราะห์น้ำผิวดินและเก็บตัวอย่างน้ำฝนเพื่อนำมาวิเคราะห์องค์ประกอบทางเคมี ควบคู่กับการสังเกตการเปลี่ยนแปลงของไลเคน ซึ่งเป็นวิธีการที่ไม่ต้องอาศัยเครื่องมือที่ซับซ้อนและราคาสูง และถ่ายทอดข้อมูลและเทคนิคการตรวจวัดดังกล่าวให้แก่ชุมชน หน่วยงานที่เกี่ยวข้องกับสุขภาพและสิ่งแวดล้อม กลุ่มเยาวชนและครู เพื่อชุมชนสามารถใช้เฝ้าระวังคุณภาพสิ่งแวดล้อมในพื้นที่ที่มีผลต่อสุขภาพของตนเองได้ พื้นที่ในการดำเนินการวิจัยนี้ครอบคลุม 2 อำเภอ คือ อำเภอเฉลิมพระเกียรติและอำเภอทุ่งช้าง ซึ่งมีพื้นที่การศึกษา 4 พื้นที่ ได้แก่ อำเภอทุ่งช้าง (S1), ตำบลห้วยโก๋น อำเภอเฉลิมพระเกียรติ (S2), บ้านน้ำรีพัฒนา ตำบลขุนน่าน อำเภอเฉลิมพระเกียรติ (S3) และบ้านง้อมเปา ตำบลขุนน่าน อำเภอเฉลิมพระเกียรติ (S4) ซึ่งการติดตั้งเครื่องมือตรวจวัดฝุ่น PM2.5 เริ่มต้น 2 พื้นที่ (โดยใช้ AirEnvi ในตำบลห้วยโก๋น อำเภอเฉลิมพระเกียรติ จังหวัดน่าน, ตำบลน้ำรี อำเภอเฉลิมพระเกียรติ จังหวัดน่าน) แล้วทำการเพิ่มเป็น 9 พื้นที่ (โดยใช้ DustBoy ใน 9 โรงเรียนในพื้นที่ อำเภอทุ่งช้างและอำเภอเฉลิมพระเกียรติ) การตรวจวัดฝุ่น PM2.5 จะมีค่าสูงช่วงฤดูหมอกควัน (กุมภาพันธ์ ถึง เมษายน) ของทั้งสองสถานี พบว่า สถานีตรวจวัดคุณภาพอากาศ ตำบลห้วยโก๋น อำเภอเฉลิมพระเกียรติ จังหวัดน่าน (S2) มีค่าฝุ่น PM2.5 สูงกว่าสถานีตรวจวัดคุณภาพอากาศ ตำบลขุนน่าน อำเภอเฉลิมพระเกียรติ (S3) จากการวิเคราะห์องค์ประกอบในฝุ่นทั้งหมดทั้ง 14 ตัวอย่าง พบว่า ในช่วงเดือนเมษายน พ.ศ. 2565 พบว่า มีค่าฝุ่น PM2.5 ค่าเฉลี่ย 64.89 μg/m3 สูงกว่าเดือนมิถุนายน พ.ศ. 2565 ค่าเฉลี่ย 45.20 μg/m3 โดยทั้งสองเดือนมีปริมาณไอออนหลักคือ SO42- และ NO3- ทั้งสองเดือน การเก็บตัวอย่างน้ำฝนทั้งหมดสี่พื้นที่ จำนวน 36 ตัวอย่าง พบว่า ปริมาณน้ำฝนทั้งหมดอยู่ที่ 201.1 mm. ปริมาณสูงสุดอยู่ที่ 33.4 mm. ค่าความเป็นกรด-ด่าง ค่าเฉลี่ย 6.17 และค่าเฉลี่ยการนำไฟฟ้า 0.86 mS/m. โดยมีองค์ประกอบไอออนลบหลัก (Anion) คือ NO3- และ SO42- และไอออนบวกหลัก (Cation) คือ NH4+ และ Ca2+ ทั้ง 4 พื้นที่ โดยบ้านง้อมเปา ตำบลขุนน่าน อำเภอเฉลิมพระเกียรติ (S4) มีค่าสะสมของไออนในน้ำฝนสูงสุด อำเภอทุ่งช้าง (S1) มีค่าสะสมของไอออนในน้ำฝนต่ำสุด ส่วนการติดตามตรวจสอบไนโตรเจนไดออกไซด์ โดยใช้ NO2 test kit วัดห้วยโก๋น มีปริมาณความเข้มข้นของ NO2 สูงสุด มีความเข้มข้นเฉลี่ยที่ (72.47 μg/m3) โดยตำบลและอำเภอทุ่งช้าง มีความเข้มข้นของ NO2 ต่ำสุด (37.12 μg/m3) ส่วนการติดตามตรวจสอบคุณภาพแหล่งน้ำ พบว่า ค่าปริมาณออกซิเจนที่ละลายในน้ำ หรือดีโอ (Dissolved Oxygen: DO) ต่ำสุดที่อ่างเก็บน้ำวัดห้วยโก๋น ซึ่งทุกพื้นที่ SO42-, NH4+ และ Ca2+ จะมีค่าสูงสุด ส่วนการติดตามตรวจสอบทางชีวภาพโดยการสำรวจไลเคนบนลำต้นของต้นมะม่วงในพื้นที่ศึกษาทั้งสี่แห่ง พบไลเคนทั้งหมด 13 วงศ์ 22 สกุล จำแนกชนิดได้ 51 ชนิด ประกอบด้วยไลเคนกลุ่มฟอลิโอสและกลุ่มครัสโตส ไม่พบไลเคนกลุ่มฟรูติโคส วงศ์ที่พบมากที่สุดคือวงศ์ Graphidaceae และ Lecanoraceae ตามลำดับ ค่าความเป็นกรด-ด่างของเปลือกไม้จากลำต้นมะม่วงที่ทำการศึกษาไลเคนมีค่าเฉลี่ยอยู่ในช่วง 5.4 ถึง 6.5 โดยบ้านห้วยโก๋น < บ้านน้ำรีพัฒนา < บ้านง้อมเปา < บ้านทุ่งช้าง เมื่อวิเคราะห์ดัชนีความหลากหลาย (Shannon-Weiner index) ของไลเคน พบความหลากหลายของไลเคนสูงสุดที่บ้านง้อมเปา โดยค่าต่ำสุด (1.58) พบที่บ้านทุ่งช้าง ส่วนการวิเคราะห์ความเข้มข้นโลหะหนักสะสมในเปลือกไม้ พบว่า บ้านง้อมเปา > บ้านห้วยโก๋น > บ้านน้ำรีพัฒนา > บ้านทุ่งช้าง จากการสำรวจและตรวจวัดคุณภาพอากาศทุกเครื่องมือการตรวจวัดภายในชุมชน พบว่า พื้นที่บ้านห้วยโก๋น มีความเสี่ยงต่ออันตรายที่จะได้รับผลกระทบมากที่สุด ส่วนบ้านทุ่งช้างมีความเสี่ยงต่ออันตรายที่จะได้รับผลกระทบน้อยที่สุดเนื่องด้วยระยะทางและพื้นที่ไกลจากแหล่งกำเนิดมลพิษทางอากาศและไกลจากโรงไฟฟ้าหงสา ซึ่งจากงานวิจัยในครั้งนี้เรายังมีการถ่ายทอดข้อมูลพื้นฐานที่ได้รับจากการศึกษาและเทคนิคที่ใช้ในการตรวจวัดให้แก่ชุมชน เพื่อให้ชุมชนสามารถเฝ้าระวังและติดตามคุณภาพอากาศด้วยตนเอง ซึ่งได้จัดกิจกรรมอบรมให้ความรู้เบื้องต้นกับคุณครู นักเรียนและประชาชนในชุมชน โดยได้เพิ่มพื้นเครือข่ายทั้งหมดจำนวน 9 โรงเรียน ได้แก่ โรงเรียนบ้านห้วยโก๋น, โรงเรียนบ้านสบปืน, โรงเรียนน้ำรีพัฒนา, โรงเรียนชุมชนบ้านเฟือยลุง, โรงเรียนหม่อมเจ้าเจริญใจ จิตรพงศ์, โรงเรียนน้ำช้าง, โรงเรียนห้วยทรายขาว, โรงเรียนกิ่วจันทร์ และโรงเรียนบ้านด่าน โดยที่คณะทำงานวิจัยสามารถทำงานวิจัยอย่างต่อเนื่องอีกทั้งชุมชนมีเครือข่ายที่สามารถเฝ้าระวังและติดตามตรวจสอบคุณภาพอากาศอย่างยั่งยืน