การพัฒนาและใช้ระบบข้อมูลเฝ้าระวังชุมชนเพื่อเตรียมความพร้อมต่อการรับมือกับปัญหามลพิษข้ามพรมแดน

Abstract

โครงการศึกษาวิจัยเรื่อง การพัฒนาและใช้ระบบข้อมูลเฝ้าระวังชุมชนเพื่อเตรียมความพร้อมต่อการรับมือกับปัญหามลพิษข้ามพรมแดน มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาวิถีชีวิต เศรษฐกิจชุมชนและข้อมูลสุขภาพชุมชน รวมถึงเพื่อศึกษาทรัพยากรชุมชนและประเมินการพึ่งพิงทรัพยากรธรรมชาติในพื้นที่ ตลอดจนเพื่อสร้างระบบข้อมูลในประเด็นสังคม เศรษฐกิจ สุขภาพและทรัพยากรชุมชนที่เกี่ยวเนื่องกับปัญหามลพิษข้ามพรมแดน อีกทั้งเป็นการศึกษาพื้นที่เสี่ยงและกิจกรรมของชาวบ้านในพื้นที่ และเพื่อเตรียมความพร้อมของชาวบ้านในการใช้ระบบข้อมูลชุมชนและระบบติดตาม (Monitoring) ต่อการรับมือกับปัญหามลพิษข้ามพรมแดน โดยพื้นที่ศึกษา คือ 5 ชุมชนในจังหวัดน่าน ได้แก่ หมู่บ้านห้วยโก๋น หมู่บ้านน้ำช้างพัฒนา หมู่บ้านด่าน หมู่บ้านภูคำและหมู่บ้านวังผา ที่อาจจะมีความเสี่ยงต่อการเผชิญกับมลพิษข้ามพรมแดนจากโรงไฟฟ้าหงสา ประเทศสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว (สปป.ลาว) โดยหมู่บ้านห้วยโก๋น หมู่บ้านน้ำช้างพัฒนาและหมู่บ้านด่าน เป็นหมู่บ้านที่อยู่บริเวณพรมแดนจึงมีความเสี่ยงต่อปัญหามลพิษข้ามพรมแดน ในขณะที่หมู่บ้านภูคำและหมู่บ้านวังผานั้นเป็นเกษตรกร พืชผลที่ปลูกมาก คือ ส้มสีทองที่เป็นสินค้าบ่งชี้ภูมิศาสตร์ ในช่วงเวลา 2-3 ปีที่ผ่านมา ผลผลิตส้มลดลงอย่างมากโดยชาวบ้านยังไม่ทราบสาเหตุของปรากฏการณ์นี้ ในส่วนระเบียบวิธีวิจัยประกอบด้วยการสำรวจโดยใช้แบบสอบถาม การประชุมกลุ่มย่อย การทำแผนที่ความเสี่ยงและการสัมภาษณ์เชิงลึกผู้นำชุมชน กลุ่มเปราะบางและผู้เชี่ยวชาญจากหน่วยงานภาครัฐ ได้แก่ กรมควบคุมมลพิษ กรมโรงงานอุตสาหกรรม เพื่อหาแนวทางในการสร้างเครือข่ายเฝ้าระวังภายในชุมชน ผลการศึกษา พบว่า วิถีชีวิตของชาวบ้านมีความแตกต่างเชิงพื้นที่ ชาติพันธุ์และวัฒนธรรมท้องถิ่น แต่จุดร่วมกัน คือ การประกอบอาชีพเกษตรกรรมที่พึ่งพาธรรมชาติเป็นหลัก ในส่วนข้อมูลทางสุขภาพมีความสัมพันธ์เกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตประจำวันและสภาพแวดล้อม แต่ชาวบ้านสังเกตว่ามีอาการป่วยทางระบบทางเดินหายใจมากขึ้น เช่น ไอแห้ง เป็นหวัด หอบและเป็นภูมิแพ้ เป็นต้น ในส่วนทรัพยากรชุมชนและประเมินการพึ่งพิงธรรมชาติในพื้นที่นั้น พบว่า แต่ละหมู่บ้านมีการจัดการและอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติภายในชุมชน เช่น กฎหมู่บ้านในการใช้ทรัพยากรป่าไม้และป่าชุมชน วิถีชีวิตชาวบ้านนั้นมีการพึ่งพิงธรรมชาติสูง อาทิเช่น น้ำ ดินและอากาศ ที่มีส่วนสำคัญต่อการทำการเกษตรกรรม ดังนั้น หากปัจจัยทางสภาพแวดล้อมธรรมชาติมีความเปราะบาง ย่อมส่งผลต่อการดำเนินชีวิตและการประกอบอาชีพ ในประเด็นการสร้างระบบข้อมูลชุมชนนั้น ดำเนินการในรูปแบบของแผนที่ชุมชนและแผนที่ความเสี่ยง หากเกิดปัญหามลพิษขึ้นชาวบ้านจะเข้าใจบริบททางกายภาพในพื้นที่ตนเอง เชื่อมโยงกับกิจกรรมที่ก่อให้เกิดความเสี่ยงและประเภทภัยอันตราย ทั้งนี้ พื้นที่ความเสี่ยงและกิจกรรมของชาวบ้านส่วนมากจะเป็นกิจกรรมกลางแจ้ง เช่น การทำการเกษตร การจับสัตว์น้ำ การเล่นน้ำพักผ่อนของเด็ก เป็นต้น อย่างไรก็ตาม การเตรียมความพร้อมของชาวบ้าน ด้วยระบบข้อมูลชุมชนและระบบติดตาม ต่อการรับมือมลพิษข้ามพรมแดน จากการประชุมภายในกลุ่มเชิงลึกของแต่ละหมู่บ้าน แสดงให้เห็นถึงความต้องการและเจตจำนงว่าแต่ละหมู่บ้านต้องการความช่วยเหลือจากหน่วยงานภาครัฐ ทั้งความรู้ด้านการเกษตร สาธารณสุข สภาพแวดล้อม รวมทั้งการจัดการจากฝ่ายบริหารส่วนท้องถิ่นในการร่วมมือกับชาวบ้านในการเฝ้าระวัง สำหรับระบบการติดตามข่าวสารนั้น จะเป็นเครื่องมือที่ชาวบ้านมีความคุ้นเคยในการติดต่อสื่อสารและแลกเปลี่ยนข้อมูล เช่น Line, เสียงตามสายประจำหมู่บ้าน เป็นต้น ท้ายสุดภาคส่วนที่สำคัญที่ชาวบ้านต้องการให้เข้ามามีส่วนร่วม คือ โรงไฟฟ้าหงสาที่ตั้งอยู่ใน สปป.ลาว ในการเข้ามาให้ข้อมูลของโรงไฟฟ้า งบประมาณสนับสนุนดูแลในเรื่องการเฝ้าระวังและชดเชยในกรณีที่มีปัญหามลพิษข้ามแดน พร้อมทั้งควรมีการแลกเปลี่ยนข้อมูลระหว่างโรงไฟฟ้าให้หมู่บ้านอย่างสม่ำเสมอ เพื่อเฝ้าระวังปัญหามลพิษข้ามแดนและอยู่ร่วมกันอย่างปกติสุขสืบไป