การเฝ้าระวังผลกระทบทางสุขภาพโดยชุมชน: กรณีศึกษาการประกอบกิจการเหมืองแร่ทองคำของบริษัท อัครา รีซอร์สเซส จำกัด (มหาชน)

Abstract

การร้องเรียนของประชาชนเกี่ยวกับผลกระทบด้านสิ่งแวดล้อมและสุขภาพจากการประกอบกิจการเหมืองแร่ทองคำของบริษัท อัครา รีซอร์สเซส จำกัด (มหาชน) ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2557 เป็นต้นมา นำไปสู่การระงับกิจการชั่วคราวตามคำสั่งหัวหน้าคณะรักษาความสงบแห่งชาติ ที่ 72/2559 และการจัดตั้งคณะกรรมการตรวจสอบข้อเท็จจริง อย่างไรก็ตาม การขาดข้อมูลด้านสิ่งแวดล้อมและสุขภาพที่ครบถ้วนทำให้ไม่สามารถสรุปผลได้อย่างชัดเจน ต่อมาภายหลังการประกาศใช้พระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. 2560 เหมืองดังกล่าวได้กลับมาเปิดดำเนินการอีกครั้ง คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติจึงได้หารือร่วมกับรัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุข และมีข้อตกลงร่วมกันให้สถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข (สวรส.) สนับสนุนการวิจัย “การเฝ้าระวังผลกระทบทางสุขภาพโดยชุมชน” เพื่อเสริมสร้างความรู้และการมีส่วนร่วมของประชาชนในการติดตามผลกระทบด้านสุขภาพจากกิจกรรมเหมืองแร่ทองคำ โครงการนี้เป็นการวิจัยเชิงปฏิบัติการภายใต้แนวคิด “วิทยาศาสตร์ภาคพลเมืองเพื่อสุขภาพ” ดำเนินการระยะแรก (พ.ศ. 2567–2568) ครอบคลุมการวิเคราะห์แหล่งกำเนิดมลพิษ การจัดทำแผนที่ความเสี่ยง การพัฒนาเครื่องมือและตัวชี้วัดสำหรับชุมชน ระบบบันทึกข้อมูล (แพลตฟอร์ม C-Site) และหลักสูตรนักวิทยาศาสตร์ภาคพลเมืองด้านสิ่งแวดล้อมและสุขภาพ ผลการศึกษาแสดงให้เห็นว่าการปนเปื้อนของสารหนูและซัลเฟตในบ่อประปาหมู่บ้านรอบเหมืองมีความสัมพันธ์กับลักษณะภูมิประเทศ โดยจังหวัดพิจิตรเป็นพื้นที่เสี่ยงสูงสุด รองลงมาคือจังหวัดเพชรบูรณ์และจังหวัดพิษณุโลก การทดลองใช้เครื่องมือและระบบเฝ้าระวังโดยชุมชนพบว่ามีความเป็นไปได้สูงในการประยุกต์ใช้จริงทั้งในระดับชุมชนและโรงเรียน อย่างไรก็ตาม ยังมีความจำเป็นต้องพัฒนาระบบการจัดการขยะอันตรายจากชุดทดสอบสารหนูและกลไกการตอบสนองเมื่อตรวจพบมลพิษ ข้อเสนอเชิงนโยบายสำคัญ ได้แก่ การส่งเสริมวิทยาศาสตร์ภาคพลเมืองเพื่อสุขภาพในระดับชาติ การพัฒนาเครื่องมือราคาประหยัดที่ประชาชนเข้าถึงได้ การบูรณาการหลักสูตรในสถานศึกษา การใช้ข้อมูลจากภาคประชาชนในการกำกับกิจการเหมือง และการแก้ไขกฎหมายที่เกี่ยวข้อง เช่น พระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. 2560 และระเบียบกองทุนเฝ้าระวังสุขภาพ เพื่อรับรองบทบาทของชุมชนในการเฝ้าระวังผลกระทบสิ่งแวดล้อมและสุขภาพอย่างยั่งยืน