การศึกษาสถานการณ์การจัดบริการทันตสุขภาพตามนโยบายหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า

Abstract

การศึกษานี้จัดทำขึ้นโดยมีวัตถุประสงค์เพื่อทราบสถานการณ์การจัดบริการทันตสุขภาพภายหลังนโยบายหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า ว่านโยบายได้ส่งผลกระทบต่อการมาใช้และการให้บริการรักษารวมถึงชุดสิทธิประโยชน์ทางทันตกรรมของโรงพยาบาลและงานส่งเสริมป้องกันอย่างไร ทั้งนี้เพื่อนำมาเป็นข้อมูลส่วนหนึ่งประกอบการดำเนินงานและจัดทำข้อเสนอแนะเชิงนโยบายด้านทันตสุขภาพต่อไปวิธีการศึกษา โดยคัดเลือกจังหวัด 3 แห่ง คือ พะเยา ปทุมธานีและ ยะลา ซึ่งเป็นจังหวัดที่เริ่มการดำเนินงานเมื่อ 1 เมษายน พ.ศ. 2543 แต่ละจังหวัดประกอบด้วยโรงพยาบาลศูนย์/ทั่วไป 1 แห่ง และโรงพยาบาลชุมชน 1 แห่ง วิธีการเก็บข้อมูลด้านบริการรักษา เป็นการเก็บข้อมูลแบบทุติยภูมิด้วยโปรแกรมสำเร็จรูป จากแบบบันทึกผู้ป่วยประจำวันที่มารับบริการที่คลินิกทันตกรรมของโรงพยาบาล ในวันทำการเฉพาะวันที่ลงท้ายด้วยเลขคี่ เดือนเมษายน – ธันวาคมปี พ.ศ. 2543 และ ปี พ.ศ. 2544 ด้านการส่งเสริมสุขภาพเป็นการสัมภาษณ์ทันตบุคลากรของจังหวัด เพื่อให้เห็นภาพงานส่งเสริมสุขภาพของโรงพยาบาล ประมวลผล วิเคราะห์ข้อมูล สรุปและรายงาน ผลการศึกษา ด้านบริการการรักษา พบว่าการมารับบริการของประชาชนที่สถานพยาบาลทั้ง 6 แห่ง เพิ่มสูงขึ้นร้อยละ 26.6 จำนวนคนที่มาเพิ่มขึ้นร้อยละ 20.2 โดยรวมการบริการครอบคลุมคนในพื้นที่ร้อยละ 6.36 ระดับโรงพยาบาลศูนย์/ทั่วไปร้อยละ 5.44 และโรงพยาบาลชุมชน ร้อยละ 9.06 ในโรงพยาบาลศูนย์/ทั่วไป กลุ่มอายุของผู้รับบริการที่มีอัตราเพิ่มสูงสุด คือกลุ่ม 60 ปีขึ้นไป อัตราเพิ่ม ร้อยละ 30.2 โดยบริการที่ได้รับส่วนใหญ่เป็นบริการพื้นฐานไม่ใช่บริการใส่ฟัน สัดส่วนของกลุ่มอายุ 60 ปีที่มารับบริการมีประมาณร้อยละ 6 – 7 จากประชากรทั้งหมด กลุ่มที่มีการรับบริการลดลงคือกลุ่มอายุ 0-4 ปี และ 5 - 9 ปี ร้อยละ 6.0 เท่ากัน กลุ่มที่เคยซื้อบัตรสุขภาพมาเป็นกลุ่มบัตรทองได้รับบริการในโรงพยาบาลศูนย์/ทั่วไป เพิ่มเล็กน้อยจากร้อยละ 9.1 เป็นร้อยละ 10.2 ในโรงพยาบาลชุมชน เพิ่มขึ้นอย่างมากจากร้อยละ 1.5 เป็นร้อยละ 22.2 กลุ่มสปร.มาเป็นกลุ่มบัตรทอง (ท) ได้รับบริการในโรงพยาบาลศูนย์/ทั่วไปเพิ่มขึ้นจากร้อยละ 15.4 เป็นร้อยละ 18.5 โดยเพิ่มขึ้นในกลุ่มรายได้น้อยและผู้สูงอายุ ในโรงพยาบาลชุมชนลดลงจากร้อยละ 46.0 เป็นร้อยละ 35.2 ลดลงในกลุ่มผู้พิการ ผู้สูงอายุ และกลุ่มอายุ 0-12ปี การมาใช้บริการทันตกรรมซ้ำ พบว่าผู้รับบริการ 1 คนมาใช้บริการทันตกรรมเฉลี่ย 1.29 และ 1.35 ครั้ง ในปี 2543 และ 2544 สัดส่วนผู้ที่มารับบริการเพียงครั้งเดียวลดลงเล็กน้อยคือร้อยละ 81.2 และ 78.0 สำหรับอัตราเพิ่มของผู้ป่วยเก่าจะมากกว่าผู้ป่วยใหม่ ชนิดของงานบริการ พบว่าบริการที่ให้แก่ประชาชน 3 อันดับแรก คือ บริการพื้นฐาน คือ การถอนฟัน อุดฟันและขูดหินปูน พบว่าไม่มีการเปลี่ยนแปลงสัดส่วนของชนิดบริการต่างๆ ในช่วง 2 ปี ดังกล่าว สำหรับจำนวนชนิดบริการที่ได้รับในแต่ละครั้งที่มาสถานพยาบาล มีการให้บริการโดยการตรวจอย่างเดียวด้วยอัตราเพิ่มขึ้นร้อยละ 41.1 แต่หากไม่นับว่าการตรวจเป็นบริการชนิดหนึ่งแล้ว พบว่าผู้รับบริการเกือบร้อยละ 80 ได้รับบริการชนิดเดียวเมื่อมาแต่ละครั้ง และเพิ่มขึ้นจากปีที่ผ่านมาร้อยละ 31.8 ชนิดบริการตามชุดสิทธิประโยชน์จำแนกตามกลุ่มก่อนวัยเรียน (0 - 5 ปี) วัยเรียน (6 - 12 ปี) เยาวชนและวัยทำงาน (13 - 59 ปี) และผู้สูงอายุ (60 ปีขึ้นไป) พบว่ามีการให้บริการพื้นฐานได้แก่ อุดฟัน ถอนฟันและขูดหินปูน (รวมการรักษาโรคปริทันต์ในกลุ่มอายุตั้งแต่ 13 ปีขึ้นไป) เพิ่มขึ้นทุกกลุ่ม บริการทั้ง 3 ประเภท คิดเป็นสัดส่วนมากกว่าร้อยละ 90 ของบริการตามชุดสิทธิประโยชน์ ส่วนงานอื่นๆ เช่น การใส่ฟัน รักษารากฟัน ยังเป็นสัดส่วนที่น้อยมาก ด้านบริการส่งเสริมและป้องกันทันตสุขภาพ ฝ่ายทันตกรรมของโรงพยาบาลมีกิจกรรมการตรวจช่องปากหญิงมีครรภ์ที่แผนกฝากครรภ์และคลินิกเด็กดี ซึ่งเป็นกิจกรรมในแผนงานด้านทันตสาธารณสุขตามกลุ่มเป้าหมายที่ได้ดำเนินต่อเนื่องมาก่อน ปี พ.ศ. 2543 โดยแต่ละสถานพยาบาล ยังไม่มีการเปลี่ยนแปลงกิจกรรมการดำเนินงาน แต่มีความแตกต่างในวิธีการทำงานกับผู้ปฏิบัติงาน ระยะเวลา ระหว่างสถานพยาบาลต่างๆ งานบริการเด็กก่อนวัยเรียน เขตอำเภอเมือง โรงพยาบาลทุกแห่งยังไม่มีการดำเนินงาน ส่งเสริมทันตสุขภาพในศูนย์พัฒนาเด็กเล็กและกิจกรรมในชั้นอนุบาลของโรงเรียนประถมศึกษางานบริการเด็กวัยเรียน ก่อนปี พ.ศ. 2543 ได้มีการจัดแบ่งโรงเรียนประถมศึกษา เพื่ออยู่ภายใต้การดูแลของหน่วยงานสาธารณสุขอื่นๆ ภายหลังมีนโยบายหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า โรงพยาบาลศูนย์/ทั่วไป ยังคงรับผิดชอบโรงเรียนในพื้นที่ซึ่งเป็นเขตที่ตั้งของโรงพยาบาลเหมือนเดิม แม้ว่าบทบาทความรับผิดชอบจะขยายออกไปแล้วคือครอบคลุมโรงเรียนเพิ่มขึ้นกว่าเดิม อย่างไรก็ตามโรงพยาบาลรับทราบว่างานส่งเสริมป้องกันเป็นพันธกิจอย่างหนึ่งที่ต้องดำเนินการ มีบุคลากรของโรงพยาบาลศูนย์/ทั่วไป ที่ให้ความเห็นว่าการปฏิบัติงานส่งเสริมป้องกันในโรงเรียนควรเป็นงานที่ทำโดยทันตาภิบาลมากกว่า เขตนอกอำเภอเมือง ฝ่ายทันตสาธารณสุขของโรงพยาบาลชุมชนบางแห่งที่ไม่มีการดำเนินการงานในศูนย์พัฒนาเด็กเล็ก แต่ทุกแห่งจะมีการดำเนินงานเฝ้าระวังและส่งเสริมทันตสุขภาพใน โรงเรียนประถมศึกษา ทุกสถานพยาบาลทำงานด้วยจำนวนโรงเรียนและกิจกรรมที่เหมือนเดิม ไม่มีการเปลี่ยนแปลงในช่วงเวลา ปีพ.ศ. 2543 และ 2544 งานบริการที่บ้านและเยี่ยมกลุ่มเป้าหมาย พบว่าทันตแพทย์ของกลุ่มงานทันตกรรมและฝ่ายทันตสาธารณสุข ไม่ได้เข้าไปมีส่วนร่วมในการจัดทำแฟ้มสุขภาพครอบครัว สำหรับการบริการเพื่อสนับสนุนการพึ่งตนเองของประชาชน สถานพยาบาลยังไม่มีกิจกรรมที่เด่นชัด จากการศึกษานี้งานบริการรักษาสามารถครอบคลุมประชาชนได้ร้อยละ 6.36 ทำให้มีการวิเคราะห์ว่า นับตั้งแต่มีโครงการทันตสาธารณสุขตามแผนพัฒนาการสาธารณสุขฉบับที่ 4 เป็นต้นมานั้น งานนี้จะครอบคลุมประชากรได้ประมาณร้อยละ 10 และเมื่อพิจารณาความเท่าเทียมกันโดยจำแนกตามอายุแล้ว พบว่ากลุ่มเด็กและผู้สูงอายุมารับบริการทันตกรรมเป็นสัดส่วนที่เมื่อเทียบกับโครงสร้างประชากรของประเทศไทยแล้วการเข้าถึงของกลุ่มอายุนี้ยังมีน้อยกว่ากลุ่มอื่น จึงเป็นประเด็นว่าการจัดบริการควรมีการกำหนดเป้าหมายเฉพาะ เพื่อให้ได้รับบริการในสัดส่วนที่เหมาะสม เมื่อนำความจำเป็นกับความต้องการด้านการรักษามาเปรียบเทียบกับผลการให้บริการ ร่วมกับข้อมูลบุคลากร งบประมาณ เวลา มาประกอบกันจะได้แนวทางในการกำหนดทิศทางของการจัดระบบบริการทันตสุขภาพในระดับจังหวัด โดยเฉพาะในส่วนมาตรฐานผลลัพธ์งานบริการตามชุด สิทธิประโยชน์ นอกจากนี้มีข้อน่าสังเกตคือ โรงพยาบาลศูนย์และโรงพยาบาลชุมชนมีแบบแผนการให้ชนิดบริการตามชุดสิทธิประโยชน์ที่แตกต่างกัน จึงเป็นประเด็นนำเสนอว่าควรต้องมีการประเมินระบบบริการทันตสุขภาพในระดับประเทศเพื่อการติดตามและสะท้อนภาพให้แก่จังหวัดต่างๆ และผู้บริหารส่วนกลาง ส่วนการส่งเสริมป้องกันนั้นการทำงานเชิงรุกและการป้องกันในระดับชุมชนจะเป็นคำตอบสำคัญที่จะแก้ไขปัญหาสุขภาพช่องปากของประชาชนได้อย่างจริงจัง การให้ความสำคัญกับการจัดระบบบริการโดยไม่คำนึงถึงงานชุมชนและการป้องกันจะไม่สามารถหยุดยั้งปัญหาที่เพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็วได้