โครงการการพัฒนาแนวทางและวิธีการประเมินผลทางสุขภาพจากโครงการการลงทุนและพัฒนาขนาดใหญ่ และนโยบายของรัฐภาคประชาชน : กรณีศึกษาการประเมินผลกระทบทางสุขภาพจากโครงการโรงไฟฟ้าพลังน้ำเขื่อนปากมูล

Abstract

การศึกษา ”โครงการการพัฒนาแนวทางและวิธีการประเมินผลกระทบทางสุขภาพจากโครงการลงทุนและพัฒนาขนาดใหญ่ และนโยบายของรัฐโดยภาคประชาชน : กรณีศึกษาการประเมินผลกระทบทางสุขภาพจากโครงการโรงไฟฟ้าพลังน้ำเขื่อนปากมูน” มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาผลกระทบทางสุขภาพของชุมชนริมฝั่งแม่น้ำมูนที่ได้รับผลกระทบจากโครงการไฟฟ้าพลังน้ำเขื่อนปากมูล เพื่อนำมาวิเคราะห์และประเมินผลกระทบทางสุขภาพในครั้งนี้ ได้ใช้กรอบคิดการประเมินผลกระทบทางสุขภาพเพื่อสร้างนโยบายสาธารณะเพื่อสุขภาพ โดยคัดเลือก 4 ชุมชน คือ บ้านหัวเหว่ บ้านท่าแพ บ้านวังสะแบงใต้ อำเภอโขงเจียม และบ้านหนองโพธิ์ อำเภอพิบูลมังสาหาร จังหวัดอุบลราชธานี โดยมีเกณฑ์ในการคัดเลือกชุมชนดังนี้ (1) คัดเลือกจากที่ตั้งของชุมชน คือ ชุมชนท้ายเขื่อน ชุมชนหัวงาน และชุมชนเหนืออ่างเก็บน้ำ (2) คัดเลือกจากลักษณะของผลกระทบ คือ ชุมชนที่สูญเสียอาชีพประมงอย่างเดียว ชุมชนที่ถูกอพยพโยกย้าย สูญเสียที่ดินทำกิน และสูญเสียอาชีพประมง ผลการศึกษาพบว่า ชาวบ้านได้ให้ความหมายด้านสุขภาพดี คือ การมีชีวิตอยู่อย่างเป็นสุข และพบว่าปัจจัยที่กำหนดสุขภาพตามความหมายของชาวบ้าน มี 5 ปัจจัย คือ (1) ด้านความมั่นคงของทรัพยากรธรรมชาติ (2) ความมั่นคงด้านอาหาร (3) ความมั่นคงทางเศรษฐกิจ (4) ความมั่นคงด้านสภาพแวดล้อม (5) ความมั่นคงทางสังคม จากการศึกษาจะพบว่าเขื่อนปากมูลเป็นปัจจัยที่สำคัญที่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงของปัจจัยที่กำหนดสุขภาพ เพราะทรัพยากรธรรมชาติที่เป็นฐานการผลิตของชาวบ้านบางส่วนได้ถูกทำลายและเสื่อมโทรมลงจากการสร้างเขื่อน เป็นผลให้ชาวบ้านได้สูญเสียความมั่นคงทางอาหาร ความมั่นคงทางด้านเศรษฐกิจ ความมั่นคงทางสังคมและวัฒนธรรม และความสงบสุขในชีวิต แต่เมื่อมีการทดลองเปิดประตูน้ำเขื่อนปากมูล ปัจจัยที่กำหนดสุขภาพของชาวบ้าน ได้ฟื้นคืนมาอย่างรวดเร็วในทุกด้าน แต่สภาพยังไม่เท่ากับช่วงก่อนสร้างเขื่อน ซึ่งได้ส่งผลทำให้สุขภาพตามความหมายของชาวบ้านได้ดีขึ้นกว่าช่วงปิดประตูน้ำเขื่อน ผลการศึกษาด้านการประเมินผลกระทบทางสุขภาพจากโครงการโรงไฟฟ้าพลังน้ำเขื่อนปากมูล พบว่าการสร้างเขื่อนปากมูลได้ส่งผลกระทบต่อสุขภาพทางกาย ทางจิตใจ สุขภาพทางสังคมและทางจิตวิญญาณ ซึ่งสุขภาพทางกาย ทำให้ชาวบ้านบางส่วนเกิดโรค คือ โรคคัน ระบบการหายใจ ความเครียด แต่ในช่วงการเปิดประตูระบายน้ำทำให้บางโรคได้เริ่มหายไป คือ โรคคัน เพราะแม่น้ำมูนได้มีการถ่ายเทระบายน้ำลงสู่แม่น้ำโขง และมีโรคที่เป็นข้อห่วงใยของชาวบ้าน เช่น โรคเอดส์ โรคเบาหวาน โรคตับ โรคกระเพาะ เป็นต้น ด้านสุขภาพทางจิต พบว่าการสร้างเขื่อนเป็นปัจจัยหนึ่งทำให้ชาวบ้านเกิดความเครียดเพราะวิตกกังวลกับการทำมาหากิน และเครียดกับเพื่อนบ้าน หรือญาติที่มีแนวความคิดไม่เห็นด้วยกับการสร้างเขื่อนทำให้เกิดความขัดแย้งภายในครอบครัวหรือภายในชุมชน และสาธารณะ และสภาพจิตใจของชาวบ้านได้ผ่อนคลายในระดับหนึ่งเพราะมีการเปิดประตูเขื่อนทำให้ชาวบ้านสามารถหาปลาได้มากกว่าช่วงปิดเขื่อน แต่เกิดความรู้สึกไม่มั่นคงในการลงทุนทำการประมงหรือเกษตรเพราะไม่แน่ใจในระยะเวลาของการเปิดเขื่อน สุขภาพทางสังคม พบว่า การสร้างเขื่อนเป็นปัจจัยหนึ่งที่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลง ทำให้ความสัมพันธ์ภายในครอบครัวลดลงเพราะสมาชิกภายในครอบครัวได้อพยพไปทำงานนอกชุมชน การทำกิจกรรมร่วมกันได้ลดลง ชุมชนอยู่ในสภาพต่างคนต่างอยู่เพราะต้องดิ้นรนทำมาหากิน ทำให้การแบ่งปันการดูแลซึ่งกันและกันได้ลดลง และส่งผลต่อความร่วมมือในกิจกรรมงานพัฒนาต่างๆ ลดลง ทำให้ความคิด ความเชื่อ ภูมิปัญญาเกี่ยวกับแม่น้ำมูนได้ลดความสำคัญลง แต่ในช่วงเปิดประตูระบายน้ำ ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงที่ชัดเจนคือ ชุมชนเริ่มมีการทำกิจกรรมเกี่ยวกับแม่น้ำมูนคือ งานบุญเนาแก่ง งานส่าวลวงมอง รวมทั้งการไปหาปลาร่วมกันของครอบครัวและชุมชน สุขภาพทางจิตวิญญาณ พบว่าเขื่อนเป็นปัจจัยหนึ่งที่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงต่อวิถีชีวิตที่เอื้ออำนวยต่อสุขภาพจิตวิญญาณของชาวบ้านปากมูน ทำให้ขาดการมีวิถีที่พึ่งพาธรรมชาติ ความหลากหลายทางวัฒนธรรมลดลง ขาดความเอื้ออาทร เกื้อกูล แบ่งปันซึ่งกันและกัน ขาดความสัมพันธ์ที่ดีภายในครอบครัว ชุมชน ขาดการสืบทอดภูมิปัญญาจากพ่อแม่สู่ลูกหลาน ขาดการมีพื้นที่ที่ใช้ร่วมกัน เช่น วัด เกาะแก่งในแม่น้ำมูน หรือขาดการมีกิจกรรมร่วมกัน เช่น งานบุญ การพักผ่อน พัฒนาชุมชน และขาดการมีชีวิตอยู่อย่างสงบร่มเย็น และเป็นสุข ส่งผลให้สุขภาพจิตวิญญาณระดับปัจเจกบุคคล ครอบครัว ชุมชนและสาธารณะอยู่ในสภาวะที่มีชีวิตอยู่อย่างดิ้นรน มีความหวาดวิตก ท่ามกลางความขัดแย้ง ไม่มีความสงบสุขและมีชีวิตอยู่อย่างไม่เป็นสุข ผลการศึกษาจะเห็นได้ว่าเขื่อนเป็นปัจจัยที่สำคัญที่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางด้านสุขภาพ ซึ่งหมายถึงวิถีชีวิตของชาวบ้านและชุมชน ดังนั้น ในการจัดทำโครงการงานพัฒนาด้านต่างๆ จะต้องมีการประเมินผลกระทบทางด้านสุขภาพทั้งก่อนทำโครงการ ระหว่างดำเนินกิจกรรมและหลังโครงการ โดยต้องมีแนวคิดและมุมมองเรื่องสุขภาพแบบองค์รวมและเชื่อมความสัมพันธ์ทางด้านสิ่งแวดล้อมและสังคม