การพัฒนารูปแบบการจัดการสุขภาพชุมชนในภาวะหลังวิกฤตของโรคระบาดโควิด-19 โดยบทบาทของอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน ในเขตสุขภาพที่ 5 และ 6

Abstract

การวิจัยครั้งนี้ใช้รูปแบบการวิจัยและพัฒนา (Research and Development) มีวัตถุประสงค์เพื่อพัฒนาข้อเสนอแนะเชิงนโยบายรูปแบบการจัดการสุขภาพชุมชนหลังภาวะวิกฤตการระบาดของโรคโควิด-19 (Post Crisis Management) ของอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.) ตามแนวทางการจัดระบบบริการทางการแพทย์ปกติวิถีใหม่ (New Normal Medical Services) เก็บข้อมูลทั้งเชิงปริมาณและเชิงคุณภาพจากกลุ่มตัวอย่าง คือ อสม. และกลุ่มผู้มีส่วนได้เสียที่เกี่ยวข้องกับการปฏิบัติงานจัดการสุขภาพชุมชนหลังวิกฤตการระบาดของโรคโควิด-19 ในเขตสุขภาพที่ 5 และ 6 โดยแบ่งกลุ่มตัวอย่างตามกรอบแนวคิดการวิจัยนี้โดยอ้างอิงจากกรอบแนวคิดเชิงนิเวศวิทยาสังคม (Social Ecological Model) ซึ่งประกอบด้วยปัจจัยต่างๆ ทั้ง 5 ระดับ ได้แก่ 1) ปัจจัยส่วนบุคคล (Intrapersonal Factors) คือปัจจัยต่างๆ ในตัวของ อสม. ต่อพฤติกรรมหรือทักษะในการปฏิบัติงาน ได้แก่ ปัจจัยด้านความรู้ (Knowledge) เจตคติ (Attitude) และทักษะ (Skills) หรือ KAS ของ อสม. 2) ปัจจัยระหว่างบุคคล (Interpersonal Factors) คือปัจจัยที่เกิดจากกลุ่มคน หรือสิ่งแวดล้อมที่อยู่รอบๆ ตัวบุคคลคนนั้น ซึ่งส่งผลต่อการทำงานของ อสม. ได้แก่ กลุ่มเพื่อนของ อสม. ผู้รับบริการในชุมชนจากการทำงานของ อสม. และครอบครัวของ อสม. ซึ่งแสดงภาพการทำงานของ อสม. ด้านการให้ชุมชนมีส่วนร่วม (Community Engagement) 3) ปัจจัยด้านชุมชน (Community Factors) คือปัจจัยด้านทรัพยากรหรือทุนในชุมชน (Social Capitals) ซึ่งได้แก่ ทุนทางสังคม ทุนมนุษย์ ทุนทางกายภาพ ทุนในรูปเงินและทุนทางธรรมชาติ ที่ช่วยให้ อสม. ปฏิบัติงานได้อย่างมีประสิทธิภาพ ร่วมกับกลุ่มผู้มีส่วนได้เสียของชุมชน ได้แก่ คณะกรรมการพัฒนาคุณภาพชีวิตระดับอำเภอ (พชอ.) หรือ คณะกรรมการพัฒนาคุณภาพชีวิตระดับตำบล (พชต.) ของแต่ละพื้นที่ 4) ปัจจัยด้านองค์กร (Organizational Factors) หมายถึงปัจจัยในด้านหน่วยงานต่างๆ ที่อยู่ในพื้นที่ซึ่ง อสม. ปฏิบัติงานหรือสังกัดและมีความเกี่ยวข้องกับการบังคับบัญชาหรือควบคุมการปฏิบัติงานของ อสม. ให้เป็นไปตามมาตรฐาน เช่น เกณฑ์ประเมินต่างๆ ในพื้นที่ (KPIs) โดยกลุ่มผู้มีส่วนได้เสียในส่วนของปัจจัยด้านองค์กร ได้แก่ โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล (รพ.สต.) สำนักงานสาธารณสุขอำเภอ (สสอ.) สำนักงานสาธารณสุขจังหวัด (สสจ.) คณะกรรมการโรคติดต่อจังหวัด และผู้ตรวจราชการเขตสุขภาพทั้ง 2 เขต และ 5) สถานการณ์วิกฤตโลกและปัจจัยด้านนโยบายสาธารณะ (Global Crisis and Public Policy Factors) หมายถึงปัจจัยที่เกี่ยวข้องกับสถานการณ์ด้านต่างๆ ทั้งในและต่างประเทศ ซึ่งส่งผลกระทบถึงประเทศอื่นๆ ทั่วโลก รวมทั้งนโยบายสาธารณะที่รัฐบาลประกาศใช้ เช่น New Normal Medical Services โดยกลุ่มผู้มีส่วนได้เสียในการประเมินภาพรวมเหล่านี้ต่อการปฏิบัติงานของ อสม. คือ ผู้บริหารระดับสูงของกระทรวงสาธารณสุข จากกรมสนับสนุนบริการสุขภาพ กรมควบคุมโรคและกรมการแพทย์ การศึกษานี้เก็บข้อมูลระหว่างเดือนกรกฎาคม พ.ศ. 2564 ถึงเดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2565 การเก็บข้อมูลในส่วนของปัจจัย Intrapersonal และ Interpersonal Factors ใช้การเก็บข้อมูลทั้งเชิงปริมาณและคุณภาพ ส่วนปัจจัยด้านชุมชน องค์กร และสถานการณ์วิกฤตโลกและปัจจัยด้านนโยบายสาธารณะ เป็นการเก็บข้อมูลเชิงคุณภาพด้วยวิธีการสัมภาษณ์แบบกึ่งโครงสร้าง จากผลการศึกษาพบว่า กรอบการทำงานของ อสม. ก่อนภาวะวิกฤตการระบาดของโรคโควิด-19 นั้น ประกอบด้วย ทักษะการจัดการสุขภาพชุมชนของ อสม. ในด้านต่างๆ 4 ด้าน ได้แก่ 1) การเขียนและจัดทำโครงการ 2) การส่งเสริมสุขภาพและป้องกันโรค 3) การใช้เทคโนโลยีสารสนเทศด้านสุขภาพ และ 4) การเป็นผู้นำและสร้างการมีส่วนร่วมของชุมชน โดยหลังจากการพัฒนารูปแบบเพื่อสร้างคู่มือ อสม. นักจัดการสุขภาพชุมชนในภาวะวิกฤตหลังการระบาดของโรคโควิด-19 (Post Crisis Management) พบว่า บทบาทของ อสม. ด้านที่ 5 ได้แก่ การจัดการภาวะวิกฤตภายหลังสถานการณ์การระบาดของโรคโควิด-19 เป็นทักษะที่จำเป็นสำหรับ อสม. ในอนาคต เพื่อรองรับกับบริบทของปัญหาสาธารณสุขในอนาคตที่มีความซับซ้อนและไม่มีพรมแดน