สถานการณ์และการถอดบทเรียนต้นแบบบริการสุขภาพปฐมภูมิยุคสามหมอ ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย

Abstract

การวิจัยนี้ มีวัตถุประสงค์ เพื่อ 1) ประเมินสถานการณ์การจัดบริการสุขภาพของหน่วยบริการปฐมภูมิในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย 2) ถอดบทเรียนตัวอย่างหน่วยบริการปฐมภูมิที่ดี จุดเด่น ปัจจัยความสำเร็จ ปัญหา และอุปสรรคของหน่วยบริการตามบริบทของพื้นที่ 3) ศึกษาการดูแลสุขภาพที่บ้านโดยทีมสามหมอตามบริบทของพื้นที่ และ 4) จัดทำข้อเสนอเชิงนโยบาย เครื่องมือที่ใช้ คือ แบบสอบถาม แบบสัมภาษณ์เชิงลึกและสนทนากลุ่ม กลุ่มตัวอย่าง เป็นทีมผู้ให้บริการปฐมภูมิที่คัดเลือกด้วยวิธีการสุ่มอย่างง่าย จำนวน 468 คน ตำแหน่งนักวิชาการสาธารณสุข และพยาบาลวิชาชีพ ปฏิบัติงานอยู่ในเขตสุขภาพที่ 7, 8, 9 และ 10 ผลการศึกษาพบว่า ผู้ให้บริการมีเจตคติอยู่ในระดับดี ทำผลงานผ่านตามตัวชี้วัดกลางของกระทรวงสาธารณสุข ร้อยละ 80.7 หน่วยบริการปฐมภูมิจำนวนครึ่งหนึ่งไม่มีแพทย์เวียนมาให้บริการ และยังขาดแคลนบุคลากรวิชาชีพอื่น ได้รับงบประมาณจากโรงพยาบาลแม่ข่ายไม่เพียงพอกับค่าใช้จ่าย ส่วนในด้านกิจกรรมบริการ จากคะแนนเต็ม 3 ได้ค่าเฉลี่ยโดยรวม เท่ากับ 2.61 (SD 0.84) เมื่อเรียงอันดับแล้ว พบว่า คะแนนเฉลี่ยโดยรวมน้อยที่สุด คือ การให้คำปรึกษาแก่ประชาชน ช่องทางการสื่อสาร และการจัดบริการตามแนวคิดระบบสุขภาพที่พึงประสงค์ มีคะแนนเฉลี่ยรายด้านน้อยที่สุด 3 อันดับสุดท้าย คือ การจัดบริการ เท่ากับ 1.73 (SD 0.51) การวางแผนกำลังคน เท่ากับ 1.92 (SD 0.68) และการจัดข้อมูลระบบสุขภาพ เท่ากับ 2.39 (SD 0.52) และหน่วยบริการที่ขึ้นทะเบียนแล้วจัดบริการครบถ้วนทุกครั้งได้มากกว่าเป็น 5.16 เท่า ของหน่วยบริการที่ยังไม่ได้ขึ้นทะเบียน (p-value 0.018, 95% ช่วงเชื่อมั่น 1.33 ถึง 20.12) หน่วยบริการทั้งในเขตเมือง กึ่งเมือง และชนบท มีค่าเฉลี่ยของคะแนนกิจกรรมและบริการไม่แตกต่างกัน แต่ผลการศึกษาเชิงคุณภาพกลับพบว่า ในเขตเมืองและเขตกึ่งเมือง มีทีมผู้ให้บริการและสามารถจัดบริการตามหลักเวชศาสตร์ครอบครัวและบริการเชิงรุก โดยมีแพทย์ปฏิบัติหน้าที่อย่างเป็นรูปธรรมได้มากกว่าในชนบท ซึ่งในเขตชนบทมีอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.) และเครือข่ายชุมชนที่เข้มแข็งให้การสนับสนุน ทำเลที่ตั้งสะดวก บริการรวดเร็ว ประชาชนเข้าถึงง่ายและคุ้นเคยกับทีมผู้ให้บริการ ประชาชนส่วนใหญ่ยอมรับหมอประจำตัว 3 คน และการขึ้นทะเบียนทีมหมอครอบครัวช่วยเชื่อมโยงการทำงานของทีม 3 หมอได้ดีขึ้น ปัญหาและอุปสรรคที่พบ คือ การขาดแคลนบุคลากร อุปกรณ์ชำรุดไม่พร้อมใช้งาน ภาระงานการบันทึกข้อมูลที่มีมากเกินไป และมีภาระการส่งรายงานผ่านหลายโปรแกรม การตรวจคัดกรองมะเร็งปากมดลูกในสตรีอายุ 30-60 ปี ยังไม่ผ่านเกณฑ์ และการดูแลหญิงมีครรภ์ได้รับการฝากครรภ์ครั้งแรกภายใน 12 สัปดาห์ ยังไม่ต่อเนื่อง สรุปได้ว่า หน่วยบริการในเขตเมืองและกึ่งเมืองมีจุดเด่นในด้านการดูแลผู้ป่วยเชิงรุกด้วยการเยี่ยมบ้านอย่างสม่ำเสมอโดยทีม 3 หมอแบบครบทีม และมีแพทย์เวชศาสตร์ครอบครัวร่วมกับทีมสหวิชาชีพ ทำให้สามารถให้บริการดูแลเชิงรุกได้อย่างต่อเนื่อง สม่ำเสมอและครอบคลุม มีการจัดบริการทุกประเภทครบตามมาตรฐานระบบบริการที่พึงประสงค์ทุกด้าน ส่วนในชนบทมีหน่วยบริการขนาดเล็กมีผลการดำเนินงานผ่านตามตัวชี้วัดในสัดส่วนมากกว่าหน่วยบริการขนาดกลางอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ พร้อมทั้งมีเครือข่ายในชุมชน และ อสม. ที่เข้มแข็ง แต่ยังคงขาดแคลนแพทย์ ทีมผู้ให้บริการ เครื่องมือและอุปกรณ์ไม่เพียงพอ หน่วยบริการทุกรูปแบบในทุกพื้นที่มีจุดด้อยร่วมกัน คือ ระบบสารสนเทศและระบบการส่งต่อไม่มีประสิทธิภาพ ในชนบทขาดแคลนแพทย์ เวชศาสตร์ครอบครัว จึงควรมีการอบรมพัฒนาศักยภาพของทีม 3 หมอ ให้เชี่ยวชาญเฉพาะด้านตามขอบเขตของวิชาชีพให้มากยิ่งขึ้น พร้อมทั้งควรมีการพัฒนาระบบสารสนเทศ ระบบการส่งต่อให้เกิดประโยชน์มากกว่าเป็นภาระ และควรพัฒนาระบบการแพทย์ทางไกลให้ประชาชนสามารถเข้าถึงได้จริงในทุกพื้นที่