บทคัดย่อ
ที่มาและความสำคัญ: การขยายตัวของความเป็นเมืองในประเทศไทยก่อให้เกิดความท้าทายใหม่ในการพัฒนาระบบสุขภาพชุมชน โดยเฉพาะในประเด็นสุขภาวะเขตเมืองที่ซับซ้อนและแตกต่างจากบริบทชนบท ธรรมนูญว่าด้วยระบบสุขภาพแห่งชาติ ฉบับที่ 3 พ.ศ. 2565 กำหนดทิศทางการพัฒนาระบบสุขภาพชุมชนเมืองที่มุ่งสู่ "ระบบสุขภาพที่เป็นธรรม" ครอบคลุมการเข้าถึงบริการสำหรับกลุ่มเปราะบาง การพัฒนาระบบที่ตอบสนองความต้องการเฉพาะ การสร้างสภาพแวดล้อมที่เอื้อต่อสุขภาวะ และนโยบายสาธารณะแบบมีส่วนร่วม แต่ยังขาดชุดตัวชี้วัดที่มีประสิทธิภาพในการติดตามความก้าวหน้า ระเบียบวิธีดำเนินการวิจัย: การศึกษาใช้วิธีวิจัยแบบผสมผสานเชิงสำรวจ ใช้ RAND/UCLA Appropriateness Method สร้างฉันทามติและพัฒนาชุดตัวชี้วัด มีกรอบการประเมินสามมิติ ได้แก่ พลังสะท้อนสังคม การติดตามขับเคลื่อน และทิศทางร่วมชัดเจน วิเคราะห์แบบคู่ขนาน แบ่งพื้นที่เป็นความเป็นเมืองสูง 26 จังหวัด และพื้นที่กำลังพัฒนาเป็นเมือง พร้อมวิเคราะห์ระดับอำเภอด้วยความหนาแน่นประชากร สะท้อนหลักการที่ว่า การกระจายความเจริญต้องเริ่มที่การเห็นปัญหาและโอกาสในพื้นที่ ผลการวิจัย: พบช่องว่างสำคัญระหว่างพื้นที่ความเป็นเมืองสูงกับพื้นที่กำลังพัฒนาเป็นเมือง (1) อนามัยแม่และเด็กในวัยรุ่น พื้นที่ความเป็นเมืองสูงมีการตั้งครรภ์ซ้ำในวัยรุ่น ร้อยละ 15.15 เทียบกับ ร้อยละ 13.4 ในพื้นที่กำลังพัฒนา (2) การได้รับวัคซีนในเด็ก พื้นที่ความเป็นเมืองสูงมีเด็ก 5 ปี ได้รับวัคซีนไม่ครบ ร้อยละ 35.4 เทียบกับ ร้อยละ 17.9 ในพื้นที่กำลังพัฒนา (3) โรคติดต่อ พื้นที่ความเป็นเมืองสูงมีอัตราป่วยไข้เลือดออกสูงกว่าพื้นที่กำลังพัฒนา 3.5 เท่า (4) โรคไม่ติดต่อเรื้อรัง อัตราป่วยรายใหม่ของเบาหวานและความดันโลหิตสูงในพื้นที่ความเป็นเมืองสูงมีค่าสูงกว่าอย่างมีนัยสำคัญ (5) ความรุนแรง พื้นที่ความเป็นเมืองสูงมีจำนวนเด็กและเยาวชนที่ถูกทำร้ายสูงกว่า ร้อยละ 60 อภิปรายและสรุปผล: การวิเคราะห์พลวัตเชิงระบบด้วยแผนภาพวงจรเชิงสาเหตุได้เผยให้เห็นรากเหง้าของความไม่เป็นธรรมในสังคมไทย พบแม่แบบระบบที่สำคัญ 3 แบบที่เสริมแรงกัน ได้แก่ "ความสำเร็จตกแก่ผู้ประสบความสำเร็จ" "การโยกภาระ" และ "ขีดจำกัดของการเติบโต" การศึกษาพบช่องว่างสำคัญในระบบข้อมูลปัจจุบัน ได้แก่ ระบบข้อมูลที่ไม่สะท้อนความซับซ้อนของสุขภาพเมือง ยังอิงกับเขตการปกครองมากกว่าพื้นที่เมืองเชิงหน้าที่ พึ่งพาการสำรวจเป็นหลักทำให้ข้อมูลล่าช้า ขาดการบูรณาการระหว่างหน่วยงาน และขาดกลไกการมีส่วนร่วมที่เข้มแข็ง จุดทลายกับดักระบบอยู่ที่การสร้างสมดุลระหว่างการตอบสนองระยะสั้นกับการพัฒนาระยะยาว คณะผู้วิจัยเสนอชุดตัวชี้วัดเพื่อทลายกับดักระบบ ประกอบด้วย (1) ตัวชี้วัดการทลายกับดัก "ความสำเร็จตกแก่ผู้ประสบความสำเร็จ" เช่น อัตราส่วนการเข้าถึงบริการสุขภาพระหว่างกลุ่มเศรษฐฐานะสูงสุดและต่ำสุด (2) ตัวชี้วัดการทลายกับดัก "การโยกภาระ" เช่น สัดส่วนงบประมาณด้านส่งเสริมสุขภาพต่องบรักษาพยาบาล (3) ตัวชี้วัดการทลายกับดัก "ขีดจำกัดของการเติบโต" เช่น ร้อยละของเทศบาลที่มีกลไกการมีส่วนร่วมครอบคลุมกลุ่มเปราะบาง (4) ตัวชี้วัดการทลายกับดักระบบข้อมูล และ (5) ตัวชี้วัดการเปลี่ยนจากการทำงานหนักสู่การทำงานชาญฉลาด ชุดตัวชี้วัดเหล่านี้จะเป็นเครื่องมือสำคัญในการขับเคลื่อนการพัฒนาระบบสุขภาพชุมชนเมืองที่เป็นธรรม เมื่อเรามีข้อมูลที่ละเอียดและเปิดเผยความแตกต่างได้อย่างชัดเจน เราจะสามารถจัดสรรทรัพยากรเพื่อลดช่องว่างและสร้างระบบสุขภาพที่ไม่ทิ้งใครไว้ข้างหลัง
บทคัดย่อ
Background and Significance: The expansion of urbanization in Thailand has created new
challenges for community health system development. The 3rd National Health Charter of
2022 established directions for urban health system development aiming toward an "equitable
health system," encompassing access for vulnerable groups, responsive services, healthconducive environments, and participatory policies. However, efficient progress indicators
remain lacking.
Research Methodology: This study employed mixed-methods research using the RAND/UCLA
Appropriateness Method to develop indicators based on three dimensions: social reflection
power, change-driving monitoring, and clear collaborative direction. Analysis divided areas into
26 highly urbanized provinces and urbanizing areas, reflecting the principle that "distributing
prosperity must begin with recognizing problems and opportunities in local areas."
Results: Significant gaps were found between highly urbanized and urbanizing areas: (1)
Maternal health—highly urbanized areas had repeat teenage pregnancies at 15.15% compared
to 13.4% in developing areas; (2) Childhood vaccination—35.4% of 5-year-olds in urban areas
had incomplete vaccinations versus 17.9% in developing areas; (3) Communicable diseases—
urban areas had dengue fever rates 3.5 times higher; (4) Non-communicable diseases—new
cases of diabetes and hypertension in urban areas were significantly higher; (5) Violence—
urban areas had 60% more cases of abused children and youth.
Discussion and Recommendations: Analysis using causal loop diagrams revealed three
reinforcing archetypes driving inequity: "success to the successful," "shifting the burden," and
"limits to growth." Current data systems inadequately reflect urban health complexity, rely on
administrative boundaries, produce delayed data, lack integration, and have weak participatory
mechanisms. The researchers propose indicator sets to dismantle system traps: (1) indicators
addressing resource distribution equity; (2) indicators optimizing prevention and treatment; (3)
indicators promoting inclusive participation; (4) data system improvement indicators; and (5)
indicators for working smarter rather than harder. These tools will drive equitable urban health
development by revealing disparities and enabling targeted resource allocation to create a
health systems that leaves no one behind.
