บทคัดย่อ
ที่มาและความสำคัญ: โรคไตเรื้อรัง (Chronic Kidney Disease: CKD) เป็นปัญหาสุขภาพที่สำคัญของประเทศไทย ซึ่งมีแนวโน้มเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง ส่งผลกระทบทั้งด้านคุณภาพชีวิตของประชาชนและภาระค่าใช้จ่ายของระบบหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ การป้องกันและชะลอโรคไตในระยะเริ่มต้นจึงมีความสำคัญโดยเฉพาะในระดับบริการปฐมภูมิ อย่างไรก็ตาม การดำเนินงานในระบบปัจจุบันยังมีข้อจำกัดด้านบุคลากร งบประมาณและการเข้าถึงบริการสุขภาพในการดูแลโรคไตเรื้อรังของประเทศไทย วัตถุประสงค์: เพื่อพัฒนาระบบบริการปฐมภูมิแบบครบวงจรโดยบูรณาการบทบาทของเภสัชกรร้านยาเครือข่ายภายใต้หลักประกันสุขภาพแห่งชาติในการป้องกันและชะลอไตเสื่อมในกลุ่มเสี่ยงสูงต่อการเกิดโรคไตเรื้อรังในประเทศไทย วิธีการศึกษา: การวิจัยนี้เป็นการวิจัยแบบผสมผสาน (Mixed method) โดยเป็นการวิจัยเชิงปฏิบัติการ (Action research) ร่วมกับการวิจัยกึ่งทดลอง (Quasi-experimental study) ในกลุ่มตัวอย่างคือผู้รับบริการร้านยาในระบบหลักประกันสุขภาพแห่งชาติในเขตสุขภาพที่ 7 ได้แก่ จังหวัดร้อยเอ็ด ขอนแก่น มหาสารคาม และกาฬสินธุ์ และมีความเสี่ยงสูงต่อการเกิดโรคไตเรื้อรัง จำนวนทั้งสิ้น 1,000 คน การดำเนินการเก็บข้อมูลวิจัยระหว่างเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2567 ถึงพฤษภาคม พ.ศ. 2568 ซึ่งมีการพัฒนารูปแบบบริการป้องกันและชะลอโรคไตเรื้อรังแบบครบวงจรโดยเภสัชกรเครือข่ายร้านยาภายใต้ระบบหลักประกันสุขภาพแห่งชาติของประเทศไทย โดยใช้รูปแบบการตรวจการคัดกรองการรั่วของโปรตีนทางปัสสาวะด้วยชุดตรวจ Microalbuminuria rapid test (MRT) หากพบผลตรวจเป็นบวกหรือการรั่วของโปรตีนทางปัสสาวะได้รับการตรวจอัตราการกรองของไต (Estimated glomerular filtration rate (eGFR)) และมีค่า eGFR น้อยกว่า 60 ml/min/1.73 m2 ซึ่งจะได้รับการส่งต่อการรักษาด้วยโรคไตเรื้อรังที่คลินิกโรคไตเรื้อรังในโรงพยาบาลในเครือข่ายบริการของกลุ่มเป้าหมาย หากผลตรวจเป็นลบหรือไม่พบการรั่วของโปรตีนทางปัสสาวะหรือมีค่า eGFR มากกว่า 60 ml/min/1.73 m2 ซึ่งจะได้รับการแนะนำปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิตเพื่อชะลอไตเสื่อมโดยเภสัชกรร้านยา รวมถึงการติดตามเพื่อสร้างแรงจูงใจในการปรับเปลี่ยนด้วยการให้บริบาลเภสัชกรรมทางไกลและนัดติดตามผล MRT ในเดือนที่ 3 เพื่อดูการทำงานของไตหลังการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม ผลการศึกษา: กลุ่มตัวอย่างส่วนใหญ่เป็นเพศหญิง (ร้อยละ 72.0) มีอายุเฉลี่ย 61 ปี (S.D.= 8.5 ปี) ดัชนีมวลกายเฉลี่ย 24.7 kg/m2 (S.D.=4.0) โดยมีภาวะน้ำหนักเกิน (ร้อยละ 73.0) ส่วนใหญ่อาสาสมัครมีค่าความดันโลหิตอยู่ในระดับที่ควบคุมได้ (ร้อยละ 83) โดยมีค่าอัตราการกรองไตเฉลี่ย 75.1 ml/min/1.73 m2 (S.D.=4.4) ซึ่งมีปัจจัยเสี่ยงสูงต่อโรคไตเรื้อรัง ได้แก่ อายุเกิน 60 ปี (ร้อยละ 38) ความดันโลหิตสูง (ร้อยละ 24) และเบาหวาน (ร้อยละ 23) โดยไม่มีโรคประจำตัว (ร้อยละ 36) รองลงมาคือเบาหวาน (ร้อยละ 23) และความดันโลหิตสูง (ร้อยละ 22) มีโรคร่วมไม่เกิน 1 โรค (ร้อยละ 37) และไม่มีโรคร่วม (ร้อยละ 35) ผลการคัดกรองกลุ่มเสี่ยงสูงต่อการเกิดโรคไตเรื้อรังจำนวน 1,000 คน พบการรั่วของโปรตีนในปัสสาวะ จำนวน 205 คน (ร้อยละ 20.5) และไม่พบการรั่วของโปรตีนทางปัสสาวะ จำนวน 795 คน (ร้อยละ 79.5) ซึ่งต้องได้รับการแนะนำการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมเพื่อชะลอไตเสื่อมและติดตามผล MRT ในเดือนที่ 3 ส่วนกรณีที่พบการรั่วของโปรตีนทางปัสสาวะอย่างน้อย 20 ไมโครกรัมต่อเดซิลิตร จำนวน 205 คน จะได้รับการตรวจ eGFR พบว่าอาสาสมัครมีค่า eGFR มากกว่า 60 ml/min/1.73 m2 จำนวน 155 คน (ร้อยละ 75.6) และมีค่า eGFR น้อยกว่า 60 ml/min/1.73 m2 จำนวน 50 คน (ร้อยละ 24.4) ส่วนการตรวจครั้งที่ 2 พบการรั่วของโปรตีนทางปัสสาวะอย่างน้อย 20 ไมโครกรัมต่อเดซิลิตร จำนวน 107 คน จะได้รับการตรวจ eGFR พบว่าอาสาสมัครมีค่า eGFR มากกว่า 60 ml/min/1.73 m2 จำนวน 83 คน (ร้อยละ 77.6) และมี GFR น้อยกว่า 60 ml/min/1.73 m2 จำนวน 24 คน (ร้อยละ 22.4) ซึ่งอาสาสมัครที่ได้รับการส่งต่อการรักษาจำนวนทั้งสิ้น 74 คน โดยได้รับการวินิจฉัยด้วยโรคไตเรื้อรังและรักษาในโรงพยาบาล จำนวน 24 คน (ร้อยละ 32.4) จะเห็นว่าหลังได้รับการแนะนำการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิตเพื่อชะลอไตเสื่อมจากเภสัชกรเป็นเวลา 3 เดือน มีผลลดการเกิดการรั่วของโปรตีนทางปัสสาวะจาก 205 คนเป็น 107 คน (ร้อยละ 47.8) ซึ่งการให้ความรู้เกี่ยวกับโรคไตเรื้อรัง การส่งเสริมการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ และการจัดการตนเอง ส่งผลให้ค่าอัตราการกรองของไตดีขึ้นอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ (p<0.001) และกลุ่มตัวอย่างมีความพึงพอใจในภาพรวมต่อโครงการอยู่ในระดับมาก (คะแนนเฉลี่ย 4.93, S.D.=0.30) ข้อสรุปและอภิปรายผล: การพัฒนาระบบบริการปฐมภูมิโดยเภสัชกรร้านยาเพื่อการคัดกรอง ให้คำปรึกษา ติดตาม และส่งต่อผู้ป่วยโรคไตเรื้อรังระยะเริ่มต้น มีความเป็นไปได้และให้ผลลัพธ์เชิงบวกทั้งในด้านผลลัพธ์ทางคลินิก พฤติกรรมสุขภาพ และความพึงพอใจของผู้ใช้บริการ ซึ่งการเพิ่มบทบาทเภสัชกรร้านยาในการป้องกันและชะลอโรคไตเรื้อรังมีผลลดการรั่วของโปรตีนทางปัสสาวะและเพิ่มอัตราการกรองของไตดีขึ้นอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ (p<0.001) ดังนั้นรูปแบบนี้ควรได้รับการสนับสนุนจากภาครัฐในด้านนโยบาย งบประมาณ และการพัฒนาศักยภาพเภสัชกร เพื่อขยายผลในระดับประเทศอย่างยั่งยืน ข้อเสนอเชิงนโยบายและการนำไปใช้ประโยชน์: จากการสังเคราะห์ข้อเสนอแนะจากเภสัชกรที่ร่วมในโครงการจำนวน 10 ร้านยา และตัวแทนสภาเภสัชกรรม ได้ข้อเสนอแนะเชิงนโยบาย ได้แก่ การส่งเสริมบทบาทร้านยาในการเป็นจุดให้บริการสุขภาพเชิงรุกในการคัดกรอง ป้องกันและชะลอโรคไตเรื้อรังในระบบหลักประกันสุขภาพแห่งชาติและนโยบายการดูแลผู้ป่วยโรคไตเรื้อรัง การพัฒนารูปแบบการคัดกรองและติดตามผู้ป่วย ให้สามารถปรับใช้ได้ในระดับชุมชนโดยเน้นการบูรณาการร่วมกับเภสัชกรและทีมสหวิชาชีพ โดยใช้การมีส่วนร่วมของชุมชน การสนับสนุนระบบข้อมูลสารสนเทศและการติดตามผล เพื่อประเมินประสิทธิภาพของการดูแลต่อเนื่อง การติดตามผลลัพธ์ทางคลินิกและขยายผลในพื้นที่อื่น ๆ อย่างครอบคลุมทั่วประเทศ และการเสนอแนะเกี่ยวกับบทบาทเภสัชกรชะลอการเกิดโรคไตเรื้อรังครบวงจรในร้านยาต่อสำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ
บทคัดย่อ
Background and Rationale: Chronic Kidney Disease (CKD) is a significant public health issue
in Thailand, with an increasing trend that negatively impacts patients’ quality of life and
imposes a heavy financial burden on the Universal Health Coverage (UHC) system. Early-stage
prevention and delay of kidney deterioration are essential, particularly at the primary care
level. However, the current healthcare system faces limitations in workforce, budget, and
access to care in managing CKD patients in Thailand.
Objective: To develop an integrated primary care service model by involving community
pharmacists under the UHC system to prevent and delay CKD progression in high-risk
populations in Thailand.
Methods: This mixed-method research employed both action research and a quasi-experimental study. The study population included 1,000 participants at high risk of CKD who
were customers of community pharmacies under the UHC system in Health Region 7 (Roi Et,
Khon Kaen, Maha Sarakham, and Kalasin). Data collection took place from November 2024 to
May 2 0 2 5 . The intervention model integrated community pharmacists’ roles in CKD
prevention, utilizing Microalbuminuria Rapid Test (MRT) for urine protein screening. Individuals
with positive MRT results underwent estimated glomerular filtration rate (eGFR) testing. Those
with eGFR < 60 ml/min/1.73 m² were referred to hospital nephrology clinics. Individuals with
negative MRT or eGFR ≥ 60 ml/min/1.73 m² received lifestyle modification counseling from
pharmacists, followed by remote pharmaceutical care and repeat MRT testing at 3 months.
Results: The majority of participants were female (72.0%), with a mean age of 61 years (S.D.
= 8.5). The average body mass index (BMI) was 24.7 kg/m² (S.D. = 4.0), with 73.0% classified as
overweight. Most volunteers had controlled blood pressure levels (83.0%) and an average
estimated glomerular filtration rate (eGFR) of 75.1 ml/min/1.73 m² (S.D. = 4.4). Major risk factors
for chronic kidney disease (CKD) included age over 60 years (38.0%), hypertension (24.0%), and
diabetes (23.0%). Among the participants, a total of 36.0% of participants had no underlying
diseases, followed by those with diabetes (23.0%) and hypertension (22.0%). Regarding
comorbidities, 37.0% had no more than one comorbid condition, and 35.0% had no
comorbidities. Screening for high-risk individuals for CKD was conducted among 1,000
participants. Proteinuria was detected in 205 individuals (20.5%), while 795 individuals (79.5%)
showed no signs of protein leakage. All individuals were provided with lifestyle modification
advice to delay kidney function decline and were scheduled for follow-up testing using the
Microalbuminuria Rapid Test (MRT) at the 3rd month. Among the 205 participants who initially
had urine protein levels ≥20 micrograms per deciliter, eGFR testing revealed that 155
individuals (75.6%) had eGFR values greater than 60 ml/min/1.73 m², while 50 individuals
(24.4%) had eGFR values below 60 ml/min/1.73 m². In the second round of testing, 107
individuals were found to have persistent proteinuria ≥20 micrograms per deciliter. Among
them, 83 participants (77.6%) had eGFR values greater than 60 ml/min/1.73 m², and 24
participants (22.4%) had eGFR values below 60 ml/min/1.73 m². A total of 74 individuals were
referred for further treatment, of which 24 (32.4%) were diagnosed with CKD and received care
in hospital settings. Notably, after a 3-month intervention involving pharmacist-led behavioral
modification counseling to slow CKD progression, the number of participants with proteinuria
decreased from 205 to 107 (a reduction of 47.8%). The intervention, which included CKD
education, promotion of healthy lifestyle changes, and self-management strategies,
significantly improved kidney function as evidenced by statistically significant improvements
in eGFR (p < 0.001). Overall, participants reported a high level of satisfaction with the program,
with a mean satisfaction score of 4.93 (S.D. = 0.30).
Conclusion and Discussion: The development of a primary care system integrating
community pharmacists for CKD screening, counseling, follow-up, and referral is feasible and
produces positive clinical and behavioral outcomes. Expanding the role of community
pharmacists in CKD prevention significantly reduced proteinuria and improved eGFR (p<0.001).
This model should be supported by national policies, budget allocation, and pharmacist
capacity building to ensure sustainable scale-up nationwide.
Policy Recommendations and Applications: Policy recommendations synthesized from
feedback from 10 participating pharmacies and the Pharmacy Council include: promoting
community pharmacies as proactive health service units for CKD screening and prevention
under the UHC; developing adaptable community-level screening and follow-up models with
multidisciplinary collaboration; ensuring community engagement; supporting health
information systems for monitoring outcomes; and proposing a comprehensive pharmacist-based CKD prevention model to the National Health Security Office (NHSO).
