บทคัดย่อ
การศึกษาครั้งนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อ 1) พัฒนารูปแบบการติดตามประเมินผลกระทบด้านสุขภาพโดยชุมชนในการเฝ้าระวังผลกระทบด้านสุขภาพ ที่เกิดจากการพัฒนาอุตสาหกรรมในพื้นที่ตามกรณีศึกษาที่เลือกสรร และ 2) เพื่อศึกษาแนวทางดำเนินการในการพัฒนาระบบการสนับสนุนการดำเนินงานของชุมชนในการเฝ้าระวังผลกระทบด้านสุขภาพ และการช่วยเหลือเยียวยาผลกระทบเพื่อคุ้มครองสิทธิในสุขภาพของประชาชน โดยประยุกต์ใช้กรอบแนวคิด CIPP ประกอบด้วย บริบท (Context) ปัจจัยนำเข้า (Input) กระบวนการ (Process) ผลที่ได้ (Product)) ร่วมกระบวนการประเมินผลกระทบทางสุขภาพโดยชุมชน (Community Health Impact Assessment: CHIA) เป็นฐานในการพัฒนาแนวทาง และใช้กระบวนการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม (Participatory Action Research: PAR) ขั้นตอนการวิจัยเอกสาร การพัฒนารูปแบบ (model development) การนำรูปแบบไปทดลองปฏิบัติ (Model implementation) การประเมินผล (Model evaluation) และยืนยันรูปแบบ (Approve model) เก็บรวบรวมข้อมูลแบบผสมผสานทั้งเชิงปริมาณ และเชิงคุณภาพ วิเคราะห์ข้อมูลโดยสถิติเชิงพรรณนา และการวิเคราะห์เชิงเนื้อหา ปฏิบัติการใน 2 พื้นที่ ได้แก่ โครงการโรงแยกก๊าซและท่อส่งก๊าซธรรมชาติไทย-มาเลเซีย อำเภอจะนะ จังหวัดสงขลา และโครงการเหมืองแร่หินปูนและหินดินดาน เพื่ออุตสาหกรรมปูนซีเมนต์อำเภอมวกเหล็ก จังหวัดสระบุรี ผลการศึกษาพบว่า 1) รูปแบบการติดตามเฝ้าระวังผลกระทบด้านสุขภาพที่สอดคล้องกับบริบทของทั้ง 2 พื้นที่ คือ รูปแบบที่ชุมชนดำเนินการร่วมกับหน่วยงานภายนอก โดยมีแกนนำที่มาจากกลุ่มต่าง ๆ ในชุมชนเป็นผู้ขับเคลื่อนหลัก และมีกลุ่มนักวิชาการ ภาคส่วนราชการ นักพัฒนา นักกฎหมาย และอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้อง เป็นหน่วยหนุนเสริมให้กระบวนการ ผลการติดตาม และรายงานมีความน่าเชื่อถือและถูกต้องตามหลักวิชาการ 2) ขั้นตอนสำคัญในการติดตามเฝ้าระวังในชุมชนประกอบด้วย การจัดตั้งคณะทำงานชุมชนและสร้างความเข้าใจร่วมกัน การกำหนดประเด็นการติดตามเฝ้าระวังผลกระทบ การเก็บรวบรวมข้อมูลและการวิเคราะห์ผลกระทบ การสื่อสารผลลัพธ์สู่สาธารณะ และการใช้ผลการติดตามเฝ้าระวังในการผลักดันข้อเสนอนโยบายในระดับพื้นที่ อย่างไรก็ตามทั้ง 2 พื้นที่มีปัจจัยหลักที่ส่งผลต่อความสำเร็จในการติดตามเฝ้าระวังแตกต่างกัน คือ พื้นที่อำเภอจะนะ จังหวัดสงขลา ชุมชนเป็นปัจจัยความสำเร็จที่สำคัญที่สุด เนื่องจากชุมชนมีความเข้มแข็ง การรวมกลุ่มมีความหลากหลายและเป็นกลุ่มใหญ่ที่ขับเคลื่อนมาอย่างยาวนาน ทำให้มีศักยภาพทั้งด้านความรู้และการประสานงานกับหน่วยงานภายนอก ในขณะที่อำเภอมวกเหล็ก จังหวัดสระบุรี หน่วยงานภาครัฐและภาควิชาการ จะมีบทบาทหลักในการติดตามเฝ้าระวังในช่วงแรก และจะหนุนเสริมให้ชุมชนมีศักยภาพเพื่อมาดำเนินการหลักได้ในอนาคต ในส่วนของปัญหาและอุปสรรคที่เกี่ยวข้องกับกลไกการติดตามเฝ้าระวังผลกระทบด้านสุขภาพ การคุ้มครอง การเยียวยาความเสียหายและผลกระทบอันเนื่องมาจากการดำเนินโครงการที่รัฐอนุญาตแต่ละประเภท ประกอบด้วย 1. ปัญหาในมิติทางกฎหมายเกี่ยวกับการประเมินผลกระทบและระบบการติดตามประเมิน 2. ปัญหากลไกของฝ่ายปกครองในการป้องกัน ติดตาม เฝ้าระวัง และระบบการแจ้งเตือน 3. ปัญหากลไกในระดับพื้นที่ในการดำเนินการแก้ไขผลกระทบจากการดำเนินนโยบายและโครงการ 4. ข้อจำกัดในการสนับสนุนให้ประชาชนเข้ามามีส่วนร่วมในการติดตาม ประเมิน เฝ้าระวัง และ 5. กลไกในการสื่อสารสาธารณะระบบและกลไกสนับสนุนการติดตามเฝ้าระวังประกอบด้วย 1.ระบบสนับสนุนด้านการพัฒนาศักยภาพโดยกลไกเครือข่ายวิชาการ HIA (Health Impact Assessment) หรือผู้เชี่ยวชาญการประเมินผลกระทบด้านสุขภาพในพื้นที่ 2. ด้านระบบข้อมูล รายงานที่เกี่ยวข้องและจำเป็นในการติดตามเฝ้าระวังโดยชุมชน กระทรวงสาธารณสุข สำนักงานนโยบายและแผนทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ภาคเอกชนเจ้าของโครงการ หรือบริษัทที่ปรึกษาที่ทำหน้าที่จัดทำรายงานติดตามเฝ้าระวังผลกระทบของโครงการสนับสนุนแลกเปลี่ยนข้อมูลกับคณะทำงานติดตามและเฝ้าระวังผลกระทบของชุมชน 3. ด้านทรัพยากรและการประสานงาน องค์กรปกครองท้องถิ่นสนับสนุนงบประมาณเพื่อการติดตามเฝ้าระวัง ผ่านกลไกกองทุนหลักประกันสุขภาพท้องถิ่น (กองทุนตำบล) หน่วยงานภาครัฐที่เกี่ยวข้อง เช่น จังหวัด ส่วนราชการ ช่วยในการประสานงานกับภาคเอกชน ผู้ประกอบการ 4. ระบบการสื่อสาร ประชาสัมพันธ์ กลไกการสื่อสารในพื้นที่ เช่น นักข่าวพลเมือง นักสื่อสารประชาสัมพันธ์ขององค์กรปกครองท้องถิ่นมีบทบาทในการสื่อสาร สร้างการรับรู้ ในกระบวนการติดตามเฝ้าระวังโดยชุมชน ทั้งการสื่อสารเพื่อแจ้งเตือนเบื้องต้น (Warning ) และการสื่อสารเพื่อกำหนดมาตรการแนวทางการแก้ไข ป้องกัน รวมทั้งสื่อสารกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องในพื้นที่ กลไกสนับสนุนประกอบด้วย 1. กลไกวิชาการ นักวิชาการจากสถาบันการศึกษาที่มีความรู้ ทักษะ ความเชี่ยวชาญในการประเมินผลกระทบด้านสุขภาพ ช่วยในการออกแบบการดำเนินงาน พัฒนาศักยภาพแกนนำ ร่วมพัฒนาเครื่องมือสำหรับคณะทำงานติดตามเฝ้าระวังโดยชุมชน 2. กลไกชุมชน คือแกนนำชุมชนที่มีคุณลักษณะเป็น active citizen มีความสนใจและดำเนินกิจกรรมในชุมชนด้านต่าง ๆ อย่างต่อเนื่อง 3. กลไกกองทุนตำบลขององค์กรปกครองท้องถิ่น กลไกคณะกรรมการบริหารจังหวัด (กบจ.) ที่มีส่วนในการสนับสนุนงบประมาณเพื่อการดำเนินงานอย่างต่อเนื่องและยั่งยืน 4. กลไกภาครัฐ เช่น ผู้นำชุมชน กำนัน ผู้ใหญ่บ้าน ภายใต้การควบคุมกำกับของนายอำเภอมีบทบาทสำคัญในการสื่อสารผลการติดตามเฝ้าระวังโดยชุมชน สร้างการรับรู้ และการป้องกันผลกระทบเบื้องต้น การพัฒนารูปแบบการติดตามและเฝ้าระวังผลกระทบด้านสุขภาพโดยชุมชน สามารถเสริมพลังให้ชุมชนมีบทบาทในการกำหนดอนาคตของตนเอง ลดข้อขัดแย้ง และสร้างความยั่งยืนให้กับการพัฒนาในพื้นที่ได้ ทั้งนี้การดำเนินการต้องได้รับการสนับสนุนจากหน่วยงานภาครัฐ และการพัฒนาศักยภาพของชุมชนอย่างต่อเนื่อง หน่วยงานที่เกี่ยวข้องควรผลักดันให้เกิดการบูรณาการ การติดตามเฝ้าระวังโดยชุมชนกับกระบวนการประเมินผลกระทบทางสิ่งแวดล้อม (EIA) หรือการประเมินผลกระทบทางสิ่งแวดล้อมและสุขภาพ (EHIA) อย่างเป็นระบบ พัฒนาระเบียบหรือกฎหมายรองรับการมีส่วนร่วมของชุมชนในทุกขั้นตอน และจัดให้มีงบประมาณสนับสนุนกลไกการเฝ้าระวังโดยชุมชนอย่างต่อเนื่อง พร้อมส่งเสริมเครือข่ายนักวิชาการและภาคประชาชนในระดับท้องถิ่นให้เป็นพี่เลี้ยงทางวิชาการ เพื่อยกระดับระบบการติดตามประเมินผลกระทบด้านสุขภาพของประเทศอย่างยั่งยืน
บทคัดย่อ
This study aimed to: 1) develop a community-based health impact monitoring
and surveillance model for health impacts arising from industrial development projects in
selected case study areas, and 2) study approaches for developing community support
systems for health impact surveillance and remediation assistance to protect public health
rights. The study applied the CIPP Model framework (Context, Input, Process, Product) in
conjunction with Community Health Impact Assessment (CHIA) as the foundation for
developing approaches, using Participatory Action Research (PAR) methodology through
stages of document research, model development, model implementation, model
evaluation, and model approval. Mixed-method data collection (quantitative and qualitative)
was employed, with analysis using descriptive statistics and content analysis. Implementation
was conducted in two areas: the Thailand-Malaysia gas separation plant and natural gas
pipeline project in Jana District, Songkhla Province, and the limestone and shale mining
project for cement industry in Muak Lek District, Saraburi Province.
The findings revealed that 1) A health impact monitoring and surveillance model
suitable for both areas' contexts, characterized by community implementation in
collaboration with external agencies, with leaders from various community groups as main
drivers and support from academic groups, government sectors, developers, legal experts, and
other relevant parties to ensure credible and academically sound monitoring processes and
reports. 2) Key steps in community surveillance include: establishing community working
groups and building shared understanding, defining surveillance issues and impacts, data
collection and impact analysis, communicating results to the public, and using surveillance
results to drive local policy proposals. However, the two areas had different key success
factors for impact surveillance: In Jana District, Songkhla Province, the community was the
most critical success factor due to strong community networks with diverse, large, and longestablished groups that possessed both knowledge capacity and coordination skills with
external agencies. In Muak Lek District, Saraburi Province, government and academic sectors
played the primary role in initial surveillance and would support community capacity building
for future independent operation. Issues and obstacles related to health impact surveillance
mechanisms, protection, and remediation of damages and impacts from state-approved
projects include 1. Legal dimension problems regarding impact assessment and monitoring
evaluation systems, 2. Administrative mechanism problems in prevention, monitoring,
surveillance, and warning systems, 3. Local-level mechanism problems in implementing
impact remediation from policy and project implementation, 4. Limitations in supporting
public participation in monitoring, evaluation, and surveillance, and 5. Public communication
mechanisms.
Support systems and mechanisms for monitoring and surveillance comprise 1.
Capacity development support systems through HIA (Health Impact Assessment) academic
networks or health impact assessment experts in the area, 2. Information systems with
relevant and necessary reports for community surveillance from the Ministry of Public
Health, Office of Natural Resources and Environmental Policy and Planning, private project
owners, or consulting companies responsible for preparing project impact monitoring reports
to support information exchange with community monitoring and surveillance working
groups, 3. Resource and coordination aspects with local government organizations supporting
budgets for monitoring and surveillance through local or area health insurance fund
mechanisms (Sub-district Health Funds), relevant government agencies such as provinciallevel departments assisting in coordination with private sectors a nd operators, 4.
Communication and public relations systems with local communication mechanisms such as
citizen journalists and local government public relations officers playing roles in
communication and awareness creation in community surveillance processes, including early
warning communication and communication for determining corrective and preventive
measures, as well as communication with relevant local agencies.
Support mechanisms include 1. Academic mechanisms with academics from
educational institutions having knowledge, skills, and expertise in health impact assessment
to help design operations, develop leader capacity, and jointly develop tools for community
monitoring and surveillance working groups, 2. Community mechanisms consisting of
community leaders with active citizen characteristics who are interested in and continuously
conduct various community activities, 3. Local or area health insurance fund mechanisms of
local government organizations and Provincial Administrative Committee (PAC) mechanisms
that support budgets for continuous and sustainable operations, 4. Government mechanisms
such as community leaders, village heads, and sub-district chiefs under administrative
supervision, with district chiefs playing important roles in communicating community
surveillance results, creating awareness, and providing basic impact prevention.
The development of community-based health impact monitoring and surveillance
models can empower communities to play roles in determining their own future, reduce
conflicts, and create sustainability for area development. However, implementation must
receive support from government agencies and continuous community capacity
development. Relevant agencies should promote systematic integration of community
surveillance with Environmental Impact Assessment (EIA) or Environmental and Health
Impact Assessment (EHIA) processes, develop regulations or laws supporting community
participation at all stages, and provide continuous budget support for community
surveillance mechanisms while promoting networks of academics and civil society at local
levels to serve as academic mentors, thereby sustainably elevating the country's health
impact monitoring and assessment system.
