บทคัดย่อ
โครงการวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อประเมินและพัฒนาระบบเฝ้าระวังโรคที่เกี่ยวข้องกับการรับสัมผัสฝุ่นละอองขนาดไม่เกิน 2.5 ไมครอน (PM2.5) ในพื้นที่เขตสุขภาพที่ 8 (จังหวัดเลย บึงกาฬ นครพนม และหนองคาย) เนื่องจากฝุ่น PM2.5 เป็นภัยด้านสิ่งแวดล้อมที่ทวีความรุนแรงและคุกคามสุขภาพของประชาชน โดยเฉพาะกลุ่มเสี่ยง ซึ่งอาจก่อให้เกิดโรคเฉียบพลันหรือเรื้อรัง เช่น โรคระบบทางเดินหายใจและโรคหัวใจและหลอดเลือด ปัญหาหลักที่พบคือ การวินิจฉัยโรคที่ระบุสาเหตุจากการสัมผัสมลพิษทางอากาศ (ICD-10: Z58.1 และ Y97) ยังมีจำนวนน้อย โครงการจึงมุ่งทดสอบแนวทางการปรับปรุงระบบเฝ้าระวังและพัฒนาแบบคัดกรองผู้ป่วยเชิงรับในโรงพยาบาลพื้นที่นำร่อง และนำผลการประเมินทั้งเชิงปริมาณและเชิงคุณภาพไปสู่ข้อเสนอเชิงนโยบาย การศึกษาใช้วิธีวิจัยแบบผสมผสาน โดยแบ่งเป็น: (1) การวิจัยกึ่งทดลอง (Quasi-Experimental Designs) เพื่อทดสอบแบบคัดกรองผู้ป่วยเชิงรับในโรงพยาบาลนครพนมและหนองคาย ในช่วงที่ค่าฝุ่น PM2.5 เกินค่ามาตรฐาน (มากกว่า 37.5 มคก./ลบ.ม.) โดยทำการเปรียบเทียบการลงรหัสโรค ICD-10 ร่วม (Z58.1) ก่อนและหลังการใช้แบบคัดกรอง (2) การศึกษาเชิงสำรวจ (Descriptive Study) เพื่อประเมินสถานะและประสิทธิภาพระบบเฝ้าระวังในจังหวัดเลยและบึงกาฬ โดยทีมผู้วิจัยได้ทำการสัมภาษณ์เชิงลึกกับเจ้าหน้าที่สาธารณสุขและผู้เกี่ยวข้องรวม 28 ราย และทบทวนเวชระเบียนผู้ป่วยที่สงสัยว่าเป็นโรคที่เกี่ยวข้องกับ PM2.5 จำนวน 971 ฉบับ ในช่วงวันที่ 1 พฤศจิกายน พ.ศ. 2567 ถึง 31 ตุลาคม พ.ศ. 2568 ผลการประเมินเชิงคุณภาพโดยภาพรวม ผู้บริหารและผู้ปฏิบัติงานตระหนักในความสำคัญและให้การยอมรับในระบบเฝ้าระวัง การดำเนินงานทำได้โดยง่าย เนื่องจากมีระบบรองรับ เช่น HOSxP และมีการสั่งการตามขั้นตอนผ่านกลไกการประชุมระดับจังหวัด และระบบมีความยืดหยุ่น สามารถปรับเปลี่ยนตามข้อสั่งการจากส่วนกลางได้อย่างรวดเร็ว อย่างไรก็ตาม ข้อจำกัดหลักของระบบ คือ เกณฑ์การวินิจฉัยและนิยามการรายงานโรคที่เกิดจากฝุ่น PM2.5 ยังไม่ชัดเจน ทำให้ระบบวิเคราะห์ข้อมูลขาดความน่าเชื่อถือและความครบถ้วน ในด้านความมั่นคง สำนักงานสาธารณสุขจังหวัดยังขาดแคลนงบประมาณและบุคลากรเฉพาะกิจ สำหรับโรคที่เกิดจาก PM2.5 ผู้ปฏิบัติงานส่วนใหญ่ยังไม่ได้รับการอบรมโดยตรงเกี่ยวกับผลกระทบต่อสุขภาพจาก PM2.5 การใช้ประโยชน์จากข้อมูลส่วนใหญ่ยังจำกัดอยู่แค่การรายงานสถานการณ์ต่อผู้บริหาร ยังไม่ได้นำไปใช้ในการประเมินความเสี่ยงต่อสุขภาพอย่างเต็มที่ ผลการประเมินเชิงปริมาณ (Quantitative Findings) ในจังหวัดเลยและบึงกาฬ จากการประเมินความไวหรือความครอบคลุม และค่าพยากรณ์บวก จากการทบทวนเวชระเบียน พบว่าระบบเฝ้าระวังมีการรายงานข้อมูลครอบคลุมสูง แต่ความถูกต้องยังต่ำ จังหวัดเลย พบความไวของระบบเฝ้าระวัง ร้อยละ 100.00 แต่มีค่าพยากรณ์บวกต่ำ อยู่ที่ร้อยละ 30.39 (จากการทบทวน 441 ฉบับ พบ 134 ฉบับตรงนิยาม) จังหวัดบึงกาฬ ความไวของระบบเฝ้าระวัง ร้อยละ 100.00 แต่มีค่าพยากรณ์บวกต่ำ อยู่ที่ ร้อยละ 58.8 (จากการทบทวน 530 ฉบับพบ 311 ฉบับตรงนิยาม) ค่าพยากรณ์บวกที่ต่ำแสดงให้เห็นว่า ข้อมูลที่รายงานเข้าสู่ระบบ Health Data Center (HDC) อาจมีจำนวนผู้ป่วยที่ไม่ตรงตามนิยามสูง และยังไม่พบความสัมพันธ์ที่ชัดเจนระหว่างระดับ PM2.5 กับจำนวนผู้ป่วย เนื่องจากข้อมูลการรายงานโรคยังน้อย ผลการทดสอบแบบคัดกรอง ในจังหวัดนครพนมและหนองคาย จากการทดสอบพบว่า มีโรงพยาบาลเพียง 1 ใน 4 แห่งที่ใช้แบบคัดกรองอย่างเป็นทางการของกรมควบคุมโรค ส่วนที่เหลือใช้แบบสอบถามจากคลินิกมลพิษออนไลน์ หรือสร้างแบบคัดกรองขึ้นเอง โรงพยาบาลนครพนมมีการพัฒนาการแจ้งเตือนค่าฝุ่นผ่านระบบ HIS (HOSxP) แต่การลงรหัส Z58.1 ในปี พ.ศ. 2568 (ม.ค. - พ.ค.) ลดลง (38 ครั้ง) เมื่อเทียบกับปี 2567 (94 ครั้ง) คิดเป็นร้อยละ 59.57 การลดลงอาจเกิดจากการกำหนดเกณฑ์ที่เข้มงวดในการสอบสวนโรคหากมีการลงรหัส Z58.1 เพียง 1 ราย ซึ่งส่งผลให้แพทย์ระมัดระวังในการลงรหัสมากขึ้น หรือ สถานการณ์ฝุ่นในปี พ.ศ. 2568 ที่ดีขึ้นกว่าปี พ.ศ. 2567 สำหรับโรงพยาบาลหนองคายนั้น การลงรหัส Z58.1 ในปี พ.ศ. 2568 (ม.ค. - พ.ค.) เพิ่มขึ้น (11 ครั้ง) เมื่อเทียบกับปี พ.ศ. 2567 (8 ครั้ง) คิดเป็นร้อยละ 37.5 การเพิ่มขึ้นอาจเกิดจากสถานการณ์ฝุ่นในปี พ.ศ. 2568 ที่มีค่าเฉลี่ยฝุ่น PM2.5 มากกว่าปี พ.ศ. 2567 และมีการใช้แบบคัดกรอง ข้อเสนอแนะเชิงนโยบายเพื่อเพิ่มประสิทธิภาพระบบเฝ้าระวัง มีดังนี้ (1) ส่วนกลางควรกำหนดบทบาททางวิชาการให้เป็นเอกภาพ รวมถึงรูปแบบการเฝ้าระวัง เกณฑ์การวินิจฉัยโรค (โดยเฉพาะรหัส Z58.1) ระบบฐานข้อมูล ตัวชี้วัด และนโยบายห้องปลอดฝุ่นที่ชัดเจน (2) ส่วนกลางควรจัดประชุมชี้แจงและอบรมมาตรฐานเดียวกัน ทั้งด้านวิชาการ การบริหารจัดการ และทักษะการสอบสวนโรค เพื่อให้เจ้าหน้าที่เข้าใจถูกต้อง (3) สร้างความตระหนักและพัฒนาแบบคัดกรอง หน่วยงานทุกระดับควรสร้างความตระหนักให้เจ้าหน้าที่นึกถึงโรคจากสิ่งแวดล้อมในการวินิจฉัยโรค และพัฒนาระบบคัดกรองเชิงรับให้ดียิ่งขึ้น (4) ขยายบริการและบังคับใช้กฎหมาย พิจารณาขยายพื้นที่ติดตั้งเครื่องมือตรวจวัดคุณภาพอากาศ พร้อมยกระดับการจัดบริการเวชกรรมสิ่งแวดล้อม โดยเปิดคลินิกมลพิษเพิ่มเติมในโรงพยาบาลชุมชน และส่งเสริมการบังคับใช้กฎหมายเพื่อควบคุมสถานการณ์ฝุ่นให้เป็นไปอย่างมีประสิทธิภาพ
บทคัดย่อ
This research project, funded by the Health Systems Research Institute (HSRI), aimed to
evaluate and strengthen the surveillance system for diseases associated with fine particulate
matter (PM2.5) exposure in Health Region 8 comprising Nong Khai, Nakhon Phanom, Loei, and
Bueng Kan provinces. PM2.5 is a growing environmental threat that poses significant risks to public
health, especially among vulnerable populations, and may cause both acute and chronic
conditions such as respiratory and cardiovascular diseases. A major issue identified is the limited
number of disease diagnoses coded as resulting from air pollution exposure (ICD-10: Z58.1 and
Y97). Therefore, the project sought to test approaches to improve the surveillance system and
develop a passive patient screening form for hospitals in pilot areas. Both quantitative and
qualitative evaluations were conducted to generate evidence-based policy recommendations.
A mixed-methods design was applied, consisting of: (1) a quasi-experimental design to test
the passive patient screening form in Nakhon Phanom and Nong Khai hospitals during periods
when PM2.5 concentrations exceeded the national standard (37.5 µg/m³), comparing the coding
frequency of Z58.1 before and after implementation; and (2) a descriptive study to assess the
current status and performance of the surveillance system in Loei and Bueng Kan provinces. The
research team conducted in-depth interviews with 28 health personnel and relevant stakeholders
and reviewed 971 medical records of suspected PM2.5-related patients from November 1, 2024,
to October 31, 2025.
Qualitative results showed that both administrators and practitioners were aware of the
importance of and accepted the surveillance system. Implementation was relatively
straightforward due to the existence of compatible hospital information systems such as HOSxP
and the presence of command mechanisms through provincial health meetings. The system
demonstrated flexibility and responsiveness to central-level directives. However, its main
limitation lies in the absence of standardized diagnostic criteria and clear case definitions for PM2.5-
related diseases, leading to incomplete and unreliable data analysis. In terms of resources, most
provincial public health offices lack sufficient funding and specialized staff for PM2.5-related health
work. Furthermore, personnel training on PM2.5 health impacts remains limited, and the use of
surveillance data is largely confined to situation reporting rather than being applied in health risk
assessments.
Quantitative analysis revealed that the surveillance system in Loei and Bueng Kan showed
full coverage (100% sensitivity) but low accuracy. In Loei, the positive predictive value (PPV) was
30.39% (134 out of 441 records met the definition), while in Bueng Kan, the PPV was 58.8% (311
out of 530 records met the definition). The low PPV indicates that a large number of reported
cases in the Health Data Center (HDC) system did not meet the diagnostic criteria, and no clear
relationship was observed between PM2.5 concentration and reported case numbers, possibly due
to underreporting.
Regarding the pilot test of the screening form in Nakhon Phanom and Nong Khai, only one
of four hospitals used the official Department of Disease Control (DDC) screening form, while
others used online “Pollution Clinic” forms or locally developed tools. Nakhon Phanom Hospital
integrated air-quality alerts into its HOSxP system; however, the number of Z58.1 codes in 2025
(Jan–May) decreased (38 cases) compared to 2024 (94 cases), a 59.57% reduction. As for Nong
Khai Hospital, the number of Z58.1 code entries increased to 11 cases in January–May 2025, up
from 8 cases during the same period in 2024 — an increase of 37.5%. This increase may be
attributed to higher average PM2.5 levels in 2025 compared to 2024 and the implementation of
screening tools.
Policy recommendations to enhance the surveillance system’s efficiency include: (1)
strengthening central-level academic leadership and standardization, including unified
surveillance formats, diagnostic criteria (particularly Z58.1), database management, indicators, and
clear “clean-air room” policies; (2) organizing national-level training and capacity-building
programs on technical, management, and investigation standards to ensure consistent
understanding among personnel; (3) enhancing awareness and improving passive screening
systems by encouraging health workers to recognize environmentally related diseases during
diagnosis; and (4) expanding environmental health services and enforcing environmental laws by
increasing the number of air-quality monitoring stations, establishing additional Pollution Clinics
in community hospitals, and strengthening legal measures to effectively control air pollution.
